Σήμερα, όταν αναφερόμαστε στον όρο «λογοτεχνία» εννοούμε τα έντυπα βιβλία και ίσως να συμπεριλαμβάνουμε σε αυτά και τις ιστοσελίδες λογοτεχνικού περιεχομένου στο διαδίκτυο, τα ιστολόγια (blogs) συγγραφέων και τις πύλες εκδοτών ή πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Έτσι, τα ηχητικά/ακουστικά βιβλία (“audiobooks”), που εξελίχθηκαν σε μία πολύ δυνατή εμπορική πολιτική και επιλογή (κυρίως για οικονομικούς λόγους), θεωρήθηκαν ιδιαίτερα επαναστατικά.

Η λογοτεχνία παραμένει ακόμη και σήμερα ταυτισμένη με την ανάγνωση που έχει καθιερωθεί ως μία υψηλού επιπέδου ασχολία που αναπτύσσει τις πνευματικές ικανότητες του ατόμου και, σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, συμβάλλει και στην ενδυνάμωση της μνήμης, παράλληλα με το γράψιμο σε παραδοσιακό χαρτί.

Η εμφάνιση των ηχητικών βιβλίων αποτέλεσε όντως μία επανάσταση, καθώς έδωσε πρόσβαση στη γνώση και την πληροφόρηση, αρχικά σε άτομα με προβλήματα όρασης, και, στη συνέχεια, σε άτομα με μαθησιακές δυσκολίες ή, ακόμη, και σε αναλφάβητους ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. Τα ηχητικά βιβλία δημιουργήθηκαν από την Αμερικανική Ένωση Τυφλών το 1932 και η αρχική τους μορφή ήταν δίσκοι βινυλίου των 15 λεπτών η κάθε πλευρά.

Ενδεχομένως, πολλοί από εμάς θυμόμαστε να ακούμε παραμύθια από cd και κασέτες ή οι παλιότεροι αναγνώσεις κειμένων στο ραδιόφωνο. Όμως, εάν αναλογιστούμε την ιστορία της λογοτεχνίας θα βρούμε ότι οι ρίζες της από τα αρχαία χρόνια με τον Όμηρο και τους τραγικούς ποιητές μέχρι τα δημοτικά τραγούδια εντοπίζονται στην προφορική παράδοση. Η επικράτηση του βιβλίου με την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Johannes Gutenberg στάθηκε μάλλον η καμπή στην ιστορία της λογοτεχνίας, ώστε να επικρατήσει η έγχαρτη μορφή ως η πλέον ικανή για τη διάδοση και διαφύλαξη των γνώσεων και των τεχνών.

Στη σημερινή τους μορφή τα ηχητικά βιβλία μοιάζουν πολλές φορές με δραματοποιημένα κείμενα, όπου καταξιωμένοι ερμηνευτές (συνήθως ηθοποιοί) αναλαμβάνουν την ανάγνωση κλασικών αλλά και σύγχρονων λογοτεχνικών έργων. Πρόσφατα, για παράδειγμα, οι εκδόσεις HarperCollins ανακοίνωσαν ότι θα εκδώσει σε νέα ηχητική μορφή την τριλογία του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» του Τόλκιν, επιστρατεύοντας στον ρόλο του αφηγητή τον ηθοποιό Andy Serkins που υποδύθηκε τον εμβληματικό χαρακτήρα του Γκόλουμ στην κινηματογραφική μεταφορά του έργου από τον βραβευμένο Νεοζηλανδό σκηνοθέτη Peter Jackson.

Κι όμως, μερικές δεκαετίες νωρίτερα, όταν εγώ ήμουν ακόμη μαθήτρια, κατά την πρώτη δεκαετία του 2000, όλη η συζήτηση είχε εστιαστεί στα ηλεκτρονικά οπτικά βιβλία (“e-books”) και τον φόβο του μελλοντικού αφανισμού του παραδοσιακού τυπωμένου βιβλίου, αγνοώντας τότε πλήρως τη σημερινή συνεχιζόμενη άνοδο των ηχητικών βιβλίων. Κατά τη γνώμη μου, ο φόβος της απώλειας του «μεγαλείου» της γραπτής λογοτεχνίας δεν είναι ακριβής, δεδομένου ότι η γλώσσα είναι πρωτίστως ένα εργαλείο το οποίο δημιουργήθηκε για να διευκολύνει την επικοινωνία καταρχήν σε προφορικό επίπεδο. Εξάλλου, πολλοί άνθρωποι με προβλήματα συγκέντρωσης «διαβάζουν» κατ’ αυτόν τον τρόπο όλο και περισσότερα βιβλία, όπως και άνθρωποι που διαμαρτύρονται πως δεν έχουν χρόνο ή και αποθέματα ενέργειας για να διαβάσουν ένα βιβλίο. Η μαγεία της ανάγνωσης μπορεί, πράγματι και αναπόφευκτα, να χάνεται σε κάποιον βαθμό κατά την ακρόαση ενός λογοτεχνικού έργου, αυτό, όμως, δεν στερεί τον ακροατή από την απόλαυση του έργου αυτού καθ’ εαυτό.

Αναγνώσεις αποσπασμάτων, μελοποιήσεις, δραματοποίηση μυθιστορημάτων και διηγημάτων: ο προφορικός λόγος βρίσκεται πάντα εκεί, άλλοτε να συνοδεύει το γραπτό κείμενο και άλλοτε να του δίνει ζωή ή να το μεταπλάθει. Η δύναμη της γλώσσας, η τεχνοτροπία των μεγάλων συγγραφέων και η δύναμη των έργων τους δεν φαίνεται να εξαντλείται στον γραπτό λόγο ή να επηρεάζεται αρνητικά από τον προφορικό. Αντιθέτως, οι δύο μορφές λόγου συνδιαλέγονται πολύ συχνά στην πράξη, προσδίδοντας στο έργο διαφορετικά δυνατά χαρακτηριστικά. Ξεχωριστή κατηγορία αποτελεί φυσικά ο ποιητικός λόγος που, κατεξοχήν, διαθέτει μουσικότητα και ρυθμό, γι’ αυτό και πολλοί ποιητές έγιναν γνωστοί χάρη στην απαγγελία των ποιημάτων τους ή και το αντίστροφο.

Σε κάθε περίπτωση, τα ηχητικά βιβλία λειτουργούν όπως και οι μεταφράσεις, υπό την έννοια ότι έχει σημασία ποιος κάνει την ανάγνωση ή τη δραματοποίηση, ποιος αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία και την παραγωγή, καθώς και ποιος επιμελείται τον ήχο. Η ταχεία ανάπτυξη αυτού του τομέα, πάντως, δείχνει πόσο μεγάλη είναι η ανάγκη για τέχνη και πως η λογοτεχνία επιβιώνει ανά τους αιώνες προσαρμοζόμενη στις εκάστοτε συνθήκες.

* Σημειώνεται πως πρόσφατα το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού σε μία προσπάθεια τόνωσης της αγοράς των βιβλίων προέβη σε μείωση του ΦΠΑ από 14% σε 6% επί της τιμής πώλησης των ψηφιακών (οπτικών και ακουστικών) βιβλίων (βλ. Ν. 4818/2021, ΦΕΚ 124/Α/18-7-2021).

_____

Πηγές:

Audio Publishers Association, https://www.audiopub.org/.

H. Eideneier, Ο προφορικός χαρακτήρας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 07.03.1985, https://olympias.lib.uoi.gr.

Α. Mrjoian, A brief 2016 history of the audiobook, https://bookriot.com/a-brief-history-of-the-audiobook/.

Α. Thoet, A short history of the audiobook, 20 years after the first portable digital audio device, 2017, https://www.pbs.org/newshour/arts/a-short-history-of-the-audiobook-20-years-after-the-first-portable-digital-audio-device.

C. Thorp, Audiobooks: The rise and rise of the books you don’t read, https://www.bbc.com/culture/article/20200104-audiobooks-the-rise-and-rise-of-the-books-you-dont-read.

Σ.Ι. Νικολακόπουλος, Προφορική Λογοτεχνία, Ομιλία στην Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών, https://sotiris-i-nikolakopoulos.gr/2017/07/10/προφορικη-λογοτεχνια/