Η Αρχή της Ελευθερίας
Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου
Κριτήριο Αξιολόγησης
–
Κείμενο I
Η Αρχή της Ελευθερίας – πέρα από την απλοϊκή αρνητικότητα
Το ακόλουθο κείμενο έχει αντληθεί από το βιβλίο «Φιλοσοφίες της ελευθερίας» του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, περιεχόμενο του οποίου αποτελεί η μελέτη διαφορετικών προσεγγίσεων στην έννοια της ελευθερίας στη νεότερη και σύγχρονη πολιτική σκέψη, και ειδικότερα στα έργα των Κ. Μαρξ, Ι. Καντ, Α. Μπερλίν, Τζ. Στ. Μιλλ, Κ. Καστοριάδη, Μ. Φουκώ κ.α.
Το δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τζων Στιούαρτ Μιλ* διακηρύσσει την περιβόητη Αρχή της Ελευθερίας η οποία χαράσσει τα όρια της νόμιμης κοινωνικής παρέμβασης στη συμπεριφορά του ατόμου και σχηματίζει μια σφαίρα προσωπικής ελευθερίας μέσα στα πλέγματα των κοινωνικών σχέσεων. Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων, ενώ το άτομο πρέπει να διατηρεί την κυριαρχία του σε κάθε απόφαση που αφορά το ίδιο και μόνον. «[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων». Η βλάβη προς άλλα μέρη είναι η αναγκαία (αλλά όχι επαρκής) συνθήκη του νόμιμου εξαναγκασμού, ο οποίος μπορεί να πάρει τη μορφή ποινών που προβλέπονται από το δίκαιο ή κοινωνικών πιέσεων ή άλλων καταναγκασμών και αποτροπών. Η Αρχή της Ελευθερίας θεσπίζει κατ’ ουσίαν έναν νόμο αρνητικής ελευθερίας**, ο οποίος οριοθετεί ένα χώρο ανεμπόδιστης δράσης για τον εαυτό.
Αλλά το όραμα του Μιλ για την ελευθερία διασχίζει τους στενούς ορίζοντες της αρνητικής ελευθερίας και διαπνέεται από ένα ιδιαίτερο ιδεώδες ατομικής ελευθερίας μέσα στο πεδίο της ανεξαρτησίας που περιγράφει η Αρχή της Ελευθερίας. Η ελευθερία δεν συρρικνώνεται στην απλή απουσία ορίων. Αφορά κυρίως τη θετική δράση: «η μόνη ελευθερία, που είναι άξια του ονόματός της, είναι η ελευθερία να επιδιώκουμε το όφελός μας με το δικό μας τρόπο».
Η απομάκρυνσή του από τον κοινό φιλελεύθερο τόπο της αρνητικής ελευθερίας γίνεται φανερή από την ιδιαίτερη σημασία που δίνει ο Mιλ στις κομφορμιστικές τάσεις των ατόμων, οι οποίες συνιστούν κατ’ αυτόν σοβαρή απειλή για την ελευθερία. Αν και αναφέρεται συχνά στην ελευθερία ως τη δυνατότητα «να ενεργούμε όπως μας αρέσει», η ελευθερία στην αντίληψή του δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις εκάστοτε επιθυμίες που τυχαίνει να έχει το άτομο, όπως στη συμβατική έννοια της αρνητικής ελευθερίας. Διαφορετικά ο Μιλ δεν θα επέκρινε τον κομφορμισμό λέγοντας ότι αποτελεί μια μέγγενη για την ελευθερία, και θα θεωρούσε ότι τα άτομα είναι ελεύθερα εφόσον πραγματοποιούν τις εκάστοτε προτιμήσεις τους, είτε συμμορφώνονται με κοινωνικές πιέσεις είτε όχι.
Εν ολίγοις, η οπτική του Μιλ έρχεται σε ρήξη με την αρνητική ελευθερία καθώς η δική του ηθική της ελευθερίας εμφορείται από ένα ισχυρό ενδιαφέρον και μια βαθιά μέριμνα για τον εαυτό. Σκιαγραφεί μια ορισμένη μορφή του βίου ή ένα ιδανικό του προσώπου που αποβλέπει στη διεύρυνση της ατομικής ελευθερίας παρακινώντας το υποκείμενο να αποτινάξει τα βάρη της παράδοσης, τον πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας.
Ο Μιλ σφυρηλατεί στενούς εννοιολογικούς δεσμούς μεταξύ της ελευθερίας και της αυτονομίας καθώς αναδεικνύει τη σημασία της συνειδητής, ενεργού συγκρότησης των προσωπικών επιθυμιών, κανόνων και επιδιώξεων. Για να μπορεί ένα υποκείμενο δράσης να θεωρείται ελεύθερο, δεν αρκεί να εκπληρώνει τις επιθυμίες του χωρίς να προσκρούει σε κοινωνικά εμπόδια. Το ελεύθερο υποκείμενο θέτει τους δικούς του κανόνες και στόχους αντί να προσαρμόζεται απλώς σε δεδομένες κοινωνικές προτιμήσεις. Οι ελεύθεροι δρώντες είναι σε θέση να ορίζουν το πρόσωπό τους και επιδίδονται σε μια δραστηριότητα κατασκευής του εαυτού. «Ένα πρόσωπο αισθάνεται ηθικά ελεύθερο όταν αισθάνεται ότι οι συνήθειες ή οι πειρασμοί του δεν είναι κύριοί του, αλλά αυτό είναι κύριος εκείνων: όταν ακόμη και τη στιγμή που υποκύπτει σε αυτά, γνωρίζει ότι θα μπορούσε να αντισταθεί». Η ελευθερία με την ευρύτερη και ριζικότερη έννοια της αυτονομίας εμπερικλείει την ικανότητα του ατόμου να επιφέρει αλλαγές στην προσωπικότητά του σύμφωνα με τις επιθυμίες του. «Αυτό το συναίσθημα, ότι είμαστε σε θέση να μεταβάλουμε τον χαρακτήρα μας εάν το θελήσουμε είναι καθαυτό το συναίσθημα της ηθικής ελευθερίας».
Αλλά η κατά Μιλ αυτονομία εγγράφεται σε έναν ευρύτερο θεωρητικό και πρακτικό ιστό ελευθερίας. Η αυτόνομη επιλογή δεν μένει τελείως ασαφής και απροσδιόριστη στο περιεχόμενό της. Η ελευθερία έγκειται στην «ελεύθερη ανάπτυξη της ατομικότητας». Αυτή εμπεριέχει την πραγμάτωση των ατομικών κλίσεων και ικανοτήτων, οι οποίες εκδηλώνουν γενικές ανθρώπινες ικανότητες σε διαφορετικούς βαθμούς και μείγματα. Ο Μιλ ασπάζεται το πιστεύω του von Humboldt ότι «ο σκοπός του ανθρώπου… είναι η μέγιστη και αρμονικότατη ανάπτυξη των δυνάμεών του σ’ ένα πλήρες και συνεκτικό σύνολο».Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Φιλοσοφίες της ελευθερίας
Η Αρχή της Ελευθερίας – πέρα από την απλοϊκή αρνητικότητα
Το ακόλουθο κείμενο έχει αντληθεί από το βιβλίο «Φιλοσοφίες της ελευθερίας» του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, περιεχόμενο του οποίου αποτελεί η μελέτη διαφορετικών προσεγγίσεων στην έννοια της ελευθερίας στη νεότερη και σύγχρονη πολιτική σκέψη, και ειδικότερα στα έργα των Κ. Μαρξ, Ι. Καντ, Α. Μπερλίν, Τζ. Στ. Μιλλ, Κ. Καστοριάδη, Μ. Φουκώ κ.α.
Το δοκίμιο Περί Ελευθερίας του Τζων Στιούαρτ Μιλ* διακηρύσσει την περιβόητη Αρχή της Ελευθερίας η οποία χαράσσει τα όρια της νόμιμης κοινωνικής παρέμβασης στη συμπεριφορά του ατόμου και σχηματίζει μια σφαίρα προσωπικής ελευθερίας μέσα στα πλέγματα των κοινωνικών σχέσεων. Η δικαιοδοσία της κοινωνίας πρέπει να περιορίζεται σε εκείνες τις σκέψεις και τις πράξεις του προσώπου που θίγουν τα συμφέροντα των άλλων, ενώ το άτομο πρέπει να διατηρεί την κυριαρχία του σε κάθε απόφαση που αφορά το ίδιο και μόνον. «[Ο] μόνος λόγος, για τον οποίο μπορεί νόμιμα να ασκείται εξουσία σ’ οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή της ζημίας των άλλων». Η βλάβη προς άλλα μέρη είναι η αναγκαία (αλλά όχι επαρκής) συνθήκη του νόμιμου εξαναγκασμού, ο οποίος μπορεί να πάρει τη μορφή ποινών που προβλέπονται από το δίκαιο ή κοινωνικών πιέσεων ή άλλων καταναγκασμών και αποτροπών. Η Αρχή της Ελευθερίας θεσπίζει κατ’ ουσίαν έναν νόμο αρνητικής ελευθερίας**, ο οποίος οριοθετεί ένα χώρο ανεμπόδιστης δράσης για τον εαυτό.
Αλλά το όραμα του Μιλ για την ελευθερία διασχίζει τους στενούς ορίζοντες της αρνητικής ελευθερίας και διαπνέεται από ένα ιδιαίτερο ιδεώδες ατομικής ελευθερίας μέσα στο πεδίο της ανεξαρτησίας που περιγράφει η Αρχή της Ελευθερίας. Η ελευθερία δεν συρρικνώνεται στην απλή απουσία ορίων. Αφορά κυρίως τη θετική δράση: «η μόνη ελευθερία, που είναι άξια του ονόματός της, είναι η ελευθερία να επιδιώκουμε το όφελός μας με το δικό μας τρόπο».
Η απομάκρυνσή του από τον κοινό φιλελεύθερο τόπο της αρνητικής ελευθερίας γίνεται φανερή από την ιδιαίτερη σημασία που δίνει ο Mιλ στις κομφορμιστικές τάσεις των ατόμων, οι οποίες συνιστούν κατ’ αυτόν σοβαρή απειλή για την ελευθερία. Αν και αναφέρεται συχνά στην ελευθερία ως τη δυνατότητα «να ενεργούμε όπως μας αρέσει», η ελευθερία στην αντίληψή του δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τις εκάστοτε επιθυμίες που τυχαίνει να έχει το άτομο, όπως στη συμβατική έννοια της αρνητικής ελευθερίας. Διαφορετικά ο Μιλ δεν θα επέκρινε τον κομφορμισμό λέγοντας ότι αποτελεί μια μέγγενη για την ελευθερία, και θα θεωρούσε ότι τα άτομα είναι ελεύθερα εφόσον πραγματοποιούν τις εκάστοτε προτιμήσεις τους, είτε συμμορφώνονται με κοινωνικές πιέσεις είτε όχι.
Εν ολίγοις, η οπτική του Μιλ έρχεται σε ρήξη με την αρνητική ελευθερία καθώς η δική του ηθική της ελευθερίας εμφορείται από ένα ισχυρό ενδιαφέρον και μια βαθιά μέριμνα για τον εαυτό. Σκιαγραφεί μια ορισμένη μορφή του βίου ή ένα ιδανικό του προσώπου που αποβλέπει στη διεύρυνση της ατομικής ελευθερίας παρακινώντας το υποκείμενο να αποτινάξει τα βάρη της παράδοσης, τον πέπλο των συμβάσεων και την αδράνεια της συνήθειας.
Ο Μιλ σφυρηλατεί στενούς εννοιολογικούς δεσμούς μεταξύ της ελευθερίας και της αυτονομίας καθώς αναδεικνύει τη σημασία της συνειδητής, ενεργού συγκρότησης των προσωπικών επιθυμιών, κανόνων και επιδιώξεων. Για να μπορεί ένα υποκείμενο δράσης να θεωρείται ελεύθερο, δεν αρκεί να εκπληρώνει τις επιθυμίες του χωρίς να προσκρούει σε κοινωνικά εμπόδια. Το ελεύθερο υποκείμενο θέτει τους δικούς του κανόνες και στόχους αντί να προσαρμόζεται απλώς σε δεδομένες κοινωνικές προτιμήσεις. Οι ελεύθεροι δρώντες είναι σε θέση να ορίζουν το πρόσωπό τους και επιδίδονται σε μια δραστηριότητα κατασκευής του εαυτού. «Ένα πρόσωπο αισθάνεται ηθικά ελεύθερο όταν αισθάνεται ότι οι συνήθειες ή οι πειρασμοί του δεν είναι κύριοί του, αλλά αυτό είναι κύριος εκείνων: όταν ακόμη και τη στιγμή που υποκύπτει σε αυτά, γνωρίζει ότι θα μπορούσε να αντισταθεί». Η ελευθερία με την ευρύτερη και ριζικότερη έννοια της αυτονομίας εμπερικλείει την ικανότητα του ατόμου να επιφέρει αλλαγές στην προσωπικότητά του σύμφωνα με τις επιθυμίες του. «Αυτό το συναίσθημα, ότι είμαστε σε θέση να μεταβάλουμε τον χαρακτήρα μας εάν το θελήσουμε είναι καθαυτό το συναίσθημα της ηθικής ελευθερίας».
Αλλά η κατά Μιλ αυτονομία εγγράφεται σε έναν ευρύτερο θεωρητικό και πρακτικό ιστό ελευθερίας. Η αυτόνομη επιλογή δεν μένει τελείως ασαφής και απροσδιόριστη στο περιεχόμενό της. Η ελευθερία έγκειται στην «ελεύθερη ανάπτυξη της ατομικότητας». Αυτή εμπεριέχει την πραγμάτωση των ατομικών κλίσεων και ικανοτήτων, οι οποίες εκδηλώνουν γενικές ανθρώπινες ικανότητες σε διαφορετικούς βαθμούς και μείγματα. Ο Μιλ ασπάζεται το πιστεύω του von Humboldt ότι «ο σκοπός του ανθρώπου… είναι η μέγιστη και αρμονικότατη ανάπτυξη των δυνάμεών του σ’ ένα πλήρες και συνεκτικό σύνολο».Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Φιλοσοφίες της ελευθερίας
*John Stuart Mill (20 Μαΐου 1806 – 8 Μαΐου 1873), Βρετανός φιλόσοφος, πολιτικός οικονομολόγος και μέλος του Αγγλικού Κοινοβουλίου.
** Εννοιολογικός πυρήνας της αρνητικής ελευθερίας είναι η «απουσία… εμποδίων στη δράση» και η δυνατότητα να κάνει καθένας ό,τι θέλει σε έναν ιδιωτικό χώρο ελευθερίας, ο οποίος προστατεύεται από εξωτερικές παρεμβάσεις.
–
Για να δείτε ολόκληρο το κριτήριο κλικ εδώ!
Για να δείτε όλα τα κριτήρια αξιολόγησης κλικ εδώ!
–
