–
γράφει η Ειρήνη Δερμιτζάκη
–
Μετά το κλείσιμο των θεάτρων και την ακύρωση παραστάσεων και προβών οι περισσότεροι εργαζόμενοι του θεατρικού γίγνεσθαι δεχόμαστε ένα ακόμα χτύπημα κάτω από τη μέση. Με αφορμή τις παράξενες δυστοπικές μέρες μου ήρθε στο μυαλό το βιβλίο «Θέατρο και πόλεμος, η περφόρμανς στο χείλος του θανάτου» του Michael Balfour από το οποίο μετέφρασα το παρακάτω απόσπασμα σαν ένδειξη συμπαράστασης σε όλους εμάς που αγωνιζόμαστε για την τέχνη μας.
…Όλες οι μορφές τέχνης φέρνουν ένα μήνυμα στον κόσμο, αλλά αυτό δεν είναι ένα μήνυμα ηθικής ή φιλοσοφίας. Είναι το μήνυμα της ίδιας της ζωής. Όταν δεν υπάρχει ευλάβεια ή σεβασμός, για τη δημιουργική ώθηση της τέχνης, τότε δε μπορεί να υπάρξει πολιτισμένη κοινωνία. Ο πολιτισμός υπάρχει μόνο όταν υπάρχει και συνείδηση.
Σε κανονικές συνθήκες, η αγωνία ενός καλλιτέχνη ξεκινά όταν εκείνος/νη προσπαθεί να μεταμορφώσει μια ιδέα και ένα κείμενο σε μια παράσταση. Στην περίοδο του πολέμου, μέσα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε γκέτο, ο/η δημιουργός έχει να αντιμετωπίσει ένα σωρό προβλήματα από την πρώτη στιγμή της σύλληψης μιας ιδέας, όπως την έλλειψη χαρτιού, χώρου για πρόβες, κουστουμιών, πώς να πείσει το κοινό να έρθει σε μια παράνομη παράσταση και βέβαια το γεγονός πώς αν σε ανακαλύψουν κινδυνεύεις με σύλληψη ή και με εκτέλεση.
Σε ένα περιβάλλον φτιαγμένο με στόχο να καταστρέφει παρά να δημιουργεί, οι καλλιτέχνες χρειάζονταν ιδιαίτερη ευφυΐα για να σχεδιάσουν, να κάνουν πρόβες και να τελικά ανεβάσουν μια παράσταση. Το θέατρο που τελικά δημιουργούνταν είχε σαφέστατα επηρεαστεί από όλη αυτήν την κατάσταση. Ο ηθοποιός Jonas Turkow γράφει σε ένα από τα ημερολόγια του.
«Το θέατρο βρισκόταν σε μια σοφίτα όπου είχαμε φτιάξει μια μικρή σκηνή με μια κουρτίνα. Για να φτάσεις στο σπίτι έπρεπε να περάσεις από αυλές άλλων σπιτιών, λόφους και χαλάσματα. Σε διάφορα σημεία υπήρχαν τσιλιαδόροι που έδιναν πληροφορίες για το πώς να φτάσεις στο σπίτι με τη σοφίτα και βέβαια παρατηρούσαν μην περάσει κάποιος Ναζί. Αν τύχαινε να περάσει κάποιος Γερμανός οι τσιλιαδόροι έστελναν ο ένας στον άλλον ένα ειδικό σύνθημα το οποίο έφτανε σε ηθοποιούς και κοινό ώστε να το σκάσουν εγκαίρως και να κρυφτούν στα χαλάσματα.»
Δεδομένου του κινδύνου, γιατί οι καλλιτέχνες και το κοινό ρίσκαραν τη ζωή τους για αυτές τις παραστάσεις; Είναι εύκολο να δώσει κανείς έτοιμες απαντήσεις – οι καλλιτέχνες πάντα έχουν ανάγκη να δημιουργούν ή έτσι είναι η άσβεστη δύναμη του ανθρώπου. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε τις δυσκολίες που είχαν όλοι αυτοί οι δημιουργοί για να ανεβάσουν μια παράσταση. Αν ένας γραμματέας των Ες Ες σε ανακάλυπτε θα καταδικαζόσουν σε θάνατο. Ίσως το πιο σημαντικό, που πρέπει να θυμόμαστε είναι πώς όλοι εκείνοι οι καλλιτέχνες, κακοποιήθηκαν σε τέτοιο βαθμό που ξεπερνά κάθε δική μας εμπειρία εξού και αυτή η απίστευτη ανάγκη για έκφραση.
«Το να κάνεις τέχνη ήταν ένας άλλος τρόπος να παλέψεις τους Γερμανούς. Δεν υπήρχαν ανακοινώσεις ή αφίσες. Τα νέα για τις παραστάσεις διαδιδόντουσαν στόμα με στόμα. Διψάγαμε για οτιδήποτε σχετικό με τέχνη ή πηγή γνώσης, γιατί ήταν ο μόνος τρόπος να ξεφύγει η σκέψη μας μακριά από τη θηριωδία που ζούσαμε».
Η χρήση του θεάτρου ήταν ένας είδος άμυνας. Ο Jacob Gens, ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας λίγο πριν δολοφονηθεί από τη Γκεστάπο έγραψε στο ημερολόγιο του «Θέλαμε να δώσουμε στους ανθρώπους του γκέτο την ευκαιρία να ξεφύγουν από την καθημερινότητα έστω και για λίγη ώρα και το καταφέραμε. Το σώμα μας ήταν μέσα στο γκέτο αλλά το πνεύμα μας κανείς δε μπορούσε να το εγκλωβίσει.»
Κλείνοντας, η διαδικασία δημιουργίας μιας παράστασης βοήθησε τους δημιουργούς να αντέξουν την επώδυνη πραγματικότητα της φυλακισμένης τους ζωής και να δημιουργήσουν μια ψευδαίσθηση κανονικότητας. Τα θέματα των παραστάσεων ήταν απλά χωρίς αγριότητα, τα μόνα που ίσως μπορούσαν να αντέξουν οι δημιουργοί, μιας και έπρεπε να αποσυνδέσουν τους εαυτούς τους από την αλόγιστη βιαιότητα ενός κόσμου που ξαφνικά τρελάθηκε.
*Απόσπασμα από το βιβλίο Theatre and War 1933-45, Performance in Extremis
0 Σχόλια