γράφει η Παναγιώτα Μπαϊράμη

Το βιβλίο, που έλαβε το βραβείο Πούλιτζερ Γενικής Τεκμηριογραφίας 2024, επιχειρεί, αξιοποιώντας ως αφηγηματικό πυρήνα ένα πραγματικό τραγικό συμβάν, ένα θανατηφόρο ατύχημα, εμπλουτισμένο με επαρκές πρωτογενές υλικό, να αποτυπώσει τις ιδιαίτερες ιστορικές πραγματώσεις της Ισραηλινο-παλαιστινιακής διαμάχης, όπως άρχισαν να διαμορφώνονται μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η δημοσιογραφική διερεύνηση, η ρεαλιστικά ψύχραιμη ενατένιση και η ανάδειξη του προσωπικού βιώματος συμπλεκόμενη με τις ποικίλες γεωπολιτικές προεκτάσεις συνθέτουν ένα κείμενο, που, ενώ δεν συνεπικουρείται από την οικεία δύναμη της μυθοπλαστικής ευελιξίας, αξιώνει επιτυχώς, μέσω της ευθύβολης, δια των ντοκουμέντων-τεκμηρίων, σκιαγράφησης διαφορετικών κατοίκων της ταλανισμένης αυτής περιοχής, Εβραίων και Παλαιστινίων, που, λόγω του ατυχήματος, οι ζωές τους συγκλίνουν απροσδόκητα, να κατακτήσει το αμέριστο αναγνωστικό ενδιαφέρον.

Ειδολογική προσέγγιση

Ο τίτλος και ο υπότιτλος του κειμένου αλλά και η επαγγελματική ενασχόληση του συγγραφέα με τη δημοσιογραφία παρέχουν στον αναγνώστη μια αδρομερή εικόνα για τη μη αμιγώς μυθοπλαστική προοπτική του. Το μυθιστόρημα ανήκει στη γενική κατηγορία της λογοτεχνίας του τεκμηρίου, που επιτυγχάνει να συμπλέξει τη μυθοπλαστική προοπτική της πραγματικότητας με τη δημοσιογραφική διερεύνηση, την ιστορία και το βίωμα. Η τεκμηριωτική λογοτεχνία εκλαμβάνει, λοιπόν, τη ρέουσα πραγματικότητα ως δυναμικό μυθοπλαστικό πρόπλασμα, το οποίο μετουσιώνει σε μυθιστορηματικό κείμενο στηριζόμενη σε ενσωμάτωση στοιχείων από ετερογενείς αφηγηματικές εστίες, όπως οι προσωπικές μαρτυρίες, η απομνημονευματική γραφή, το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ ή και οι ιστορικές πληροφορίες, οι οποίες, αν και εξωλογοτεχνικές, παρέχουν με την αυθεντικότητά τους ρεαλιστική υποστήριξη στην αφηγηματική εκτύλιξη των γεγονότων. Πιο συγκεκριμένα, ο Θρωλ φωτίζοντας τα πορτρέτα όσων κατοίκων της Δυτικής Όχθης εμπλέκονται στη δίνη της Ισραηλινο-παλαιστινιακής διαμάχης, αφήνει να εισχωρήσουν ομαλά οι ψηφίδες της πραγματικής ζωής, η καθημερινή πραγματικότητα, εντός της αφηγηματικής ροής διαφυλάσσοντας ή και διασφαλίζοντας τη συγγραφική επιδίωξη για μια ρεαλιστικά παρουσιαζόμενη αναγνωστική πρόταση.

Θεματικό εφαλτήριο

Η αφηγηματική εκκίνηση γίνεται μέσω της αναφοράς στην προγραμματισμένη σχολική εκδρομή σε κοντινό παιδότοπο ενός ιδιωτικού σχολείου με παλαιστίνιους μαθητές, στην οποία συμμετέχει και ο πεντάχρονος Μιλάντ, γιος του Άμπεντ Σαλάμα. Το χειμωνιάτικο πρωινό του Φεβρουαρίου του 2012, υπό καταρρακτώδη βροχή, το πούλμαν που μεταφέρει τους μικρούς εκδρομείς, είναι υποχρεωμένο, λόγω του διαχωριστικού τείχους και του συστήματος αδειοδοτήσεων, να καλύψει την απόσταση κάνοντας μια μεγάλη και επικίνδυνη παράκαμψη. Κατά τη διέλευση αυτής συγκρούεται με μια νταλίκα στην Περιοχή Γ της βόρειας Ιερουσαλήμ, που, μετά τη συνθήκη του Όσλο του 1993, τελεί υπό τον έλεγχο των Ισραηλινών. Εξαιτίας της σφοδρής σύγκρουσης το λεωφορείο φλέγεται και τις πρώτες κρίσιμες, για τα διάσωση των επιβατών, στιγμές μόνο περαστικοί εθελοντές αγωνίζονται να σβήσουν τη φωτιά και να απεγκλωβίσουν τα παιδιά από το φλεγόμενο όχημα. Προσπάθεια, η οποία, παρά τη δύναμη ψυχής, αποβαίνει άκαρπη, μια που η συστηματική παρέμβαση από την ισραηλινή πυροσβεστική και τον στρατό, δεν προσφέρεται έγκαιρα, λόγω της αρχιτεκτονικής του διαχωρισμού της Δυτικής Όχθης. Ένα γεωγραφικό όριο συναρτώμενο ίσως με την πολιτική, αλλά οπωσδήποτε όχι με την αναγκαία προς τον συνάνθρωπο ενσυναίσθηση φέρει ως τραγικό αποτέλεσμα τον θάνατο έξι παιδιών και ενός δασκάλου και τον τραυματισμό πολλών από τους επιβαίνοντες. Οι γονείς, μόλις πληροφορούνται το συμβάν, αναζητούν απεγνωσμένα τα παιδιά τους από νοσοκομείο σε νοσοκομείο έχοντας να διαχειριστούν, πέραν της αγωνίας, τη δίνη τωνγραφειοκρατικών εμποδίων, που συντίθενται από το ότι μπορεί να βρίσκονταιστη λάθος πλευρά του διαχωριστικού τείχους, να μη διαθέτουν το κατάλληλο χρώμα ταυτότητας για να περάσουν τα στρατιωτικά σημεία ελέγχου ή για να εισέλθουν στην πόλη της Ιερουσαλήμ. Ανάμεσά τους και ο Άμπεντ, που σε αυτόν το κυκεώνα δυσχερειών αποζητά τον Μιλάντ κινούμενος από τις χαώδεις παλαιστινιακές γειτονιές ως τα σύνορα με το Ισραήλ και από τη Ραμάλα ως την Ιερουσαλήμ, για 24 συνολικά ώρες, έως ότου μάθει οριστικά πως ο γιός του είναι νεκρός.

Τεκμηρίωση της καθημερινότητας

Ο Θρωλ οργανώνοντας τον κυρίως αφηγηματικό χρόνο σε μία μόνο ημέρα, αυτή του δυστυχήματος, επιτυγχάνει την τεκμηρίωση της δραματικής καθημερινότητας στη Δυτική Όχθη. Μιας καθημερινότητας που συντίθεται από περιστατικά, που θα μπορούσαν να ιδωθούν ως σκηνές σε παράσταση του θεάτρου του παραλόγου. Ο συγγραφέας επιχειρεί μια ρεαλιστικά δημιουργική ανασύνθεση των όσων διαδραματίζονται στην περιοχή μετά την, υποσχόμενη ότι θα προωθήσει την ειρηνευτική διαδικασία, συμφωνία του Όσλο συμπεριλαμβάνοντας την αναγκαία ιστορική πλαισίωση (δημιουργία του επίσημου κράτος του Ισραήλ, εποικισμοί του, διωγμός των Παλαιστινίων, δημιουργία του τείχους, πρώτη και δεύτερη Ιντιφάντα) με αντικειμενικότητα και ψύχραιμη ιχνηλάτηση, που του επιτρέπει να αποφύγει απόλυτες τοποθετήσεις και επιφανειακά συμπεράσματα. Η ανασύνθεση αυτή δεν ακολουθεί μια γραμμική ιστορική καταγραφή, αλλά αναδύεται σε μορφή αφήγησης μέσα από προσωπικές μαρτυρίες ατόμων, από ξεχωριστές κοινότητες, με διαφορετική οπτική και συμφέροντα, που ενεπλάκησαν στο δυστύχημα. Οι πληροφορίες ξεπροβάλλουν άλλοτε με τη γοητευτική μορφή της προσωπικής και πολιτισμικής ιδιοσυστασίας (η ζωή του Άμπεντ, η πατρογονική του γη, η αστική μεταβολή και η απορρέουσα πληθυσμιακή ετερογένεια, οι γάμοι και οι γυναίκες του, οι πολιτικές του επιλογές) και άλλοτε με την ανθρώπινη επιταγή της αλληλοβοήθειας και συμπαράστασης (διασώστες και εθελοντές που έσπευσαν να προσφέρουν τη βοήθειά τους στη διάσωση των παιδιών ή του συλλυπητήριου τηλεφωνήματος από τον επικεφαλής των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών προς τον συντετριμμένο πατέρα) αλλά πάντα καίριες και αιχμηρά αγγίζουσες αυτή την πολύπαθη περιοχή.

Αυτό το αμάλγαμα ετερόκλητων ανθρώπων απαρτίζει ένα ιδιόμορφο γεωγραφικό και κυρίως αμφίσημο πολιτικό σύμπαν. Η πολιτική ιδιαιτερότητα της Δυτικής Όχθης αποδίδεται από μαρτυρίες προσώπων, που διαβιώντας και στις δύο πλευρές αυτής της ακανθώδους καθημερινότητας έρχονται αντιμέτωποι με τον διαχωρισμό σε πλείστες εκφάνσεις της κοινωνικο-πολιτιστικής τους δραστηριοποίησης. Οι προσωπικές ιστορίες αυτών των ατόμων (ενδεικτικά της Χούντα, ενδοκρινολόγου και διευθύντριας σε κινητή μονάδα υγείας, που συνέβαλε αποφασιστικά στον απεγκλωβισμό των επιβατών του μοιραίου λεωφορείου, του Ντάνι Τίρτσα, σχεδιαστή του Ισραηλινού φράγματος της Δυτικής Όχθης του Ιμπραχήμ Σαλάμα, ξάδερφου του Άμπεντ, μέλους της Φατάχ ή του Ελντάντ Μπένστεϊν, Ισραηλινού, μέλος πληρώματος ασθενοφόρου που βρέθηκε στον τόπο του δυστυχήματος), συνιστούν δίαυλο προσέγγισης της πολύμορφης και πολυσύνθετης πραγματικότητας που έχει διαμορφωθεί στη Δυτική Όχθη. Μιας πραγματικότητας που δεν παρουσιάζεται από τον Θρωλ εξωραϊσμένη για καμία από τις δύο πλευρές, αφού στην αφηγηματική του συμπερίληψη έχουν θέση και οι υπερβολές των εποίκων ή των ισραηλινών στρατιωτών αλλά και η διαφθορά της ηγεσίας της παλαιστινιακής κοινότητας, οι φυλετικές της διαμάχες ή το πρόβλημα της χρήσης ουσιών στις γειτονιές-«γκέτο». Μιας πραγματικότητας, που αφήνει να αναδυθούν κι άλλες πτυχές, όπως αυτή του χάσματος των γενεών εντός της ίδιας κοινότητας, της προσωπικής ευθύνης που ενσαρκώνεται ιδίως στο πρόσωπο του ισραηλινού τραυματιοφορέα, ή και ζητήματα φύλου, όπως του Παλαιστίνιου Αζάμ που χτυπάει τη γυναίκα του για να μην εγείρει αξιώσεις στην αποζημίωση για τον θάνατο του γιου τους, Σαλάχ.

Διάρθρωση του βιβλίου

Το βιβλίο αποτελείται από πρόλογο, πέντε διακριτά κεφάλαια που τιτλοφορούνται αυτόνομα, επίλογο, περιλαμβάνει επικουρικά κατατοπιστικούς γεωπολιτικούς χάρτες και υποστηρίζεται από επαρκή βιβλιογραφία προκειμένου να προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα μιας καλογραμμένης αλλά και αντικειμενικής πρόσληψης της Ισραηλινο-παλαιστινιακής συνύπαρξης σε ένα από τα πιο αιματοβαμμένα μέρη του συγκαιρινού κόσμου. Κάθε κεφάλαιο επιτρέπει να οικειωθεί ο αναγνώστης ένα τμήμα της, υπό αφήγηση, πραγματικότητας του Ισραήλ και της Παλαιστίνης, όπως αναφαίνεται μέσα από την προσωπική μαρτυρία και την οικογενειακή ιστορία των κειμενικών χαρακτήρων, το σύνολο των οποίων είναι υπαρκτά πρόσωπα. Η σταδιακή ανάδυση των προσωπικών ιστοριών, των αυτόνομων «ψηφίδων», συνθέτει στο κλείσιμο του βιβλίου τις παραμέτρους μιας μακρόχρονης και αιματηρής διαμάχης ανάμεσα σε δύο όμορους λαούς κατά τρόπο που, από τη μεμονωμένη θέαση, γίνεται εφικτή η προσέγγιση του συνολικού.

Συγγραφικές τεχνικές

Η παραπάνω στόχευση συνιστά και μία από τις ελκυστικές τεχνικές του κειμένου. Ο Θρωλ επιδιώκοντας να προσφέρει μια συνολική θέαση του ζητήματος εξιστορεί λεπτομερώς και χρονολογικά την ιστορία της ημέρας του ατυχήματος, ώστε να καταστήσει ταυτόχρονα γνωστά τα στοιχεία για το διαχωριστικό τείχος και το σύστημα ελέγχου και αδειοδοτήσεων. Προκειμένου οι γεωπολιτικές αυτές ιδιαιτερότητες να γίνουν εναργείς δεν διστάζει να αξιοποιήσει συχνά την στοχευμένη επαναληπτική αναφορά στην τραγωδία διατηρώντας, ωστόσο, τη λιτή, και με συγκροτημένο μεστό λόγο και στέρεο ύφος, αφήγηση σε θαυμαστή ισορροπία. Το αίτημα της ρεαλιστικής συγγραφικής απόδοσης της πραγματικότητας υπηρετείται αναπόφευκτα από τη χρήση του γ΄ ενικού προσώπου, που προσδίδει την αναγκαία αμεροληψία, ώστε τα γραφόμενα να καθίστανται αναμφισβήτητα και με καθολικό κύρος αναδεικνύοντας τον συγγραφέα σε αντικειμενικό παρατηρητή, η οποία διακόπτεται σε κομβικά σημεία με λιγοστές παρεμβολές του ευθέος λόγου. Υπηρετείται εύστοχα και από την αξιοποίηση αληθινών πρωταγωνιστών, γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να προσλάβει τα αναφερόμενα όχι ως αφηρημένες έννοιες, αλλά ως έναν υπαρκτό πολιτικό λαβύρινθο -κυριολεκτικά και μεταφορικά- του οποίου ο αντίκτυπος αντανακλά στην καθημερινή ζωή. Επικουρείται, τέλος από την κινηματογραφική οπτική με την οποία οι τόσες προσωπικές ιστορίες δύνανται να αποκαλύψουν την πολυσημία τους αποτελώντας τα πλάνα μιας φιλμικής αφηγηματικής ροής, που αν και αναπτύσσεται σπονδυλωτά, η γραμμική τους ολοκλήρωση λίγα χρόνια μετά το δραματικό ατύχημα διασφαλίζει την αλληλουχία και την άρτια πρόσληψη των ιστορούμενων.

Επιλογικά

Η τυχαιότητα, το τραγικό συμβάν της ανατροπής του σχολικού λεωφορείου από τη διερχόμενη νταλίκα συνιστά για τον Θρωλ την ιδανική συγγραφική αφετηρία για να εξακτινώσει την εστίαση από το προσωπικό δράμα του πρωταγωνιστή Άμπεντ στην συνολική εικόνα της Δυτικής όχθης. Στην αφήγησή του συνυφαίνονται ρητές ή υπόρρητες αιτιάσεις για αυτή την εμβληματική τραγωδία και εκφάνσεις απόδοσης ευθυνών, ατομικών, πολιτικών ή ιστορικών για την έκβαση του περιστατικού που θα μπορούσαν ίσως (ή θα έπρεπε) να έχουν αποτραπεί. Και η διατήρηση αυτού του «συστήματος απαρτχάιντ», που καθιστά αδύνατη την διαχείριση παρόμοιων συμβάντων είναι το πιο τραγικό απ’ όλα, καθώς εγείρει βαθύτατο προβληματισμό για το αν είναι εφικτή σήμερα η υπεράσπιση των θεμελιωδών ανθρωπιστικών αξιών. Προβληματισμός εξαιρετικά επίκαιρος με τον πόλεμο να μαίνεται στην περιοχή τους τελευταίους 16 μήνες.