Ο πρώτος άνθρωπος

Κόμικ βασισμένο στο βιβλίο του ΑLBERT CAMUS και τoυ JACQUES  FERRANDEZ

Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

–

γράφει ο Άγγελος Κουτσούκης

–

«Η σχέση της λογοτεχνίας με τα comics έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία της 9ης τέχνης. Τα comics, ως μία πιο προσιτή μορφή ανάγνωσης για μικρά παιδιά, επιτελούσαν για δεκαετίες μια λειτουργία πρόωρης λογοτεχνικής διαπαιδαγώγησης των νέων. Πόσοι από εμάς δεν έχουν την ανάμνηση των κλασσικών εικονογραφημένων; Εδώ και δεκαετίες βέβαια τα comics έχουν αποστασιοποιηθεί από τον παραπληρωματικό χαρακτήρα του παρελθόντος τους, χωρίς όμως να έχουν διακόψει το στενό δεσμό τους με τη λογοτεχνία. Κλασσική και σύγχρονη λογοτεχνία συνεχίζει να τροφοδοτεί την τέχνη των comics, χωρίς όμως να την αντιμετωπίζει με την υπεροψία του παρελθόντος», γράφει ο Μάνος Βασιλείου – Αρώνης με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Jacques Ferrandez που βασίζεται στο ημιτελές βιβλίο του Αλμπέρ Καμύ.

Και έχει απόλυτο δίκιο, παρ’ όλο που στα χρόνια που μεσολάβησαν το κόμικ έχει εξελιχθεί σε μια ανεξάρτητη και πολύ σημαντική τέχνη.

Ο Jacques Ferrandez, ο σχεδιαστής του συγκεκριμένου κόμικ, είναι ένας πολυτάλαντος άνθρωπος. Έχει εικονογραφήσει πολλά λογοτεχνικά βιβλία και «Ο πρώτος άνθρωπος» είναι το τρίτο έργο του Καμύ που εικονογραφεί. Γεννημένος το 1955 στο Αλγέρι έχει όλες τις απαραίτητες εικόνες και «μυρωδιές» για να επικοινωνήσει επί της ουσίας με το έργο του Καμύ.

Να ξεκινήσουμε όμως από τα βασικά: Για ποιο λόγο το έργο του Γάλλου συγγραφέα έμεινε ημιτελές και τελικά κυκλοφόρησε το 1994, τόσα χρόνια μετά τον θάνατο σε αυτοκινητιστικό ατύχημα του συγγραφέα;

Στην εισαγωγή του βιβλίου η Αλις Κάπλαν, διδάκτωρ γαλλικής λογοτεχνίας και ειδική στο έργο του Καμύ σημειώνει:

΄Ή ύπαρξη του Πρώτου Ανθρώπου οφείλεται σε ένα θαύμα. Ένα θαύμα που γεννήθηκε από μια φοβερή τραγωδία.

Στις 4 Ιανουαρίου του 1960, ύστερα από ένα ευχάριστο γεύμα στην εξοχή, ο Αλμπέρ Καμύ και οι φίλοι του ξεκινούν για το Παρίσι. Στο τιμόνι του Facel Vega, ο εκδότης του, Μισέλ Γκαλιμάρ. Κοντά στην πόλη Σάνς, στην Εθνική Οδό 5, το αυτοκίνητο καρφώνεται σε ένα πλάτανο. Ο Καμύ σκοτώνεται ακαριαία, ο Μισέλ θα πεθάνει μερικές μέρες αργότερα, η σύζυγός του Ζανίν, και η κόρη της Ανν, θα επιζήσουν. Ο σκύλος τους ο Φλόκ, θα εξαφανιστεί.

Δεν απομένει σχεδόν τίποτα από το αυτοκίνητο που τα συντρίμμια του σκορπίστηκαν σε δεκάδες μέτρα ολόγυρα. Ανάμεσά τους ωστόσο, βρέθηκε άθικτη μια δερμάτινη τσάντα. Στο εσωτερικό της ένα αντίτυπο του βιβλίου «Η χαρούμενη γνώση» του Νίτσε, δυο σημειωματάρια και εκατόν σαράντα τέσσερεις χειρόγραφες σελίδες που φέρουν τον τίτλο: «Ο πρώτος Άνθρωπος». Τους τελευταίους μήνες της ζωής του , ο Καμύ δεν αποχωριζόταν πιά το μυθιστόρημα που έγραφε. Το φανταζόταν σαν αφήγηση μιας μεγάλης εποποιίας των Γάλλων στην Αλγερία, κάτι σαν το «Πόλεμος και Ειρήνη».

Από το καλοκαίρι κιόλας του 1961, η Φρανσίν Καμύ, η χήρα του συγγραφέα έκανε μια πρώτη δακτυλογράφηση του κειμένου, εργασία σισύφεια, καθώς το χειρόγραφο του Καμύ, πυκνογραμμένο και με μικροσκοπικούς χαρακτήρες, είναι ιδιαίτερα δυσανάγνωστο. Ανακαλύπτουμε έτσι την προσωπική και αυτοβιογραφική ιστορία του Ζακ Κορμερύ, συγγραφέα, στα ίχνη ενός πατέρα, εργάτη γης στην ανατολική περιοχή της Αλγερίας, που σκοτώθηκε τις πρώτες εβδομάδες του Μεγάλου Πολέμου. Στις σημειώσεις σχετικά με το πλάνο που προβλέπει για το μυθιστόρημά του, ο Καμύ γράφει: «Επιστράτευση. Όταν επιστρατεύθηκε ο πατέρας μου, δεν είχε δει ποτέ τη Γαλλία. Την είδε και σκοτώθηκε».

Η οικογένεια του Καμύ αποφασίζει ότι δεν είναι ακόμα η κατάλληλη στιγμή για να δημοσιευτεί αυτό το ημιτελές κείμενο. Η ιστορία ενός μικρού Γάλλου της Αλγερίας, ανήλικου ορφανού υπό την κηδεμονία του κράτους, δεν έχει τη θέση της τη χρονική στιγμή που η Αλγερία απελευθερώνεται από τη γαλλική παρουσία. Φοβάται, επίσης, μήπως αυτή η αρχή του αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος απορριφθεί από την κριτική και το κοινό, σε μια περίοδο που το πειραματικό μυθιστόρημα θριαμβεύει. Τέλος, θυμούνται ότι ορισμένοι είχαν ερμηνεύσει την απονομή του Βραβείου Νόμπελ στον Καμύ, το 1957, ως το αμετάκλητο τέλος του έργου του: και αν η δημοσίευση του «Πρώτου Ανθρώπου» τους δικαίωνε;

Πέρασαν από τότε τριάντα τέσσερα χρόνια. Ο κόσμος ξαναφτιάχνεται, το ίδιο και η λογοτεχνία. Οι αναγνώστες ξαναβρίσκουν ευχαρίστηση σε ιστορίες, ήρωες, συγκινήσεις. Η αυτοβιογραφική μυθοπλασία δεν είναι πιά απαγορευμένη. Η Κατρίν Καμύ, κόρη του Αλμπέρ και της Φρανσίν, αποφασίζει να ξαναρχίσει από το μηδέν το κολοσσιαίο σχέδιο της δακτυλογράφησης του κειμένου. Χάρη σε τούτη την εργασία , ο «Πρώτος Ανθρωπος» δημοσιεύεται επιτέλους το 1994. Η επιτυχία είναι άμεση. Αναρωτιόμαστε, από τότε, πως μπορέσαμε να διαβάσουμε, να διδάξουμε τον Καμύ, χωρίς αυτό το θεμελιώδες κείμενο.

Η τέχνη του Ζακ Φερραντέζ συνίσταται στο ότι καθιστά τούτη την αναζήτηση απτή. Ο Ζακ Κορμερύ στην καμπίνα του πλοίου της επιστροφής στην Αλγερία, ακούει τη γιαγιά του να λέει «Στο Μπενιδόρ», λέξη – σύνθημα με την οποία ανάγκαζε τον μικρό Ζακ να ξαπλώσει πλάι της για τον μεσημεριανό ύπνο. Σε ένα καρέ του κόμικ εμφανίζεται η γιαγιά που ροχαλίζει. Δίπλα της, το παιδί μετρά τις μύγες. Στο επόμενο καρέ, ο ενήλικος Ζακ είναι ξαπλωμένος έχοντας πλάι του τον Ζακ παιδί…Οι μύγες του παρελθόντος αντικαταστάθηκαν από τις σταγόνες ιδρώτα του ταξιδιώτη, απέναντι στο φινιστρίνι, όπου, όπως έγραφε ο Καμύ, »χορεύουν οι ανταύγειες του ήλιου τεμαχισμένες από τη θάλασσα». Έτσι ξετυλίγεται το θαλασσινό ταξίδι μεταξύ Γαλλίας και Αλγερίας, ένα ταξίδι ανάμεσα σε δύο κόσμους. Πιο πέρα, η νεαρή μητέρα περπατά πλάι στη γριά, ο νεαρός άντρας πλάι στον ώριμο άντρα. Αυτό που αφήνει να καταλάβουμε το μυθιστόρημα με τα πηγαινέλα ανάμεσα σε παρόν και παρελθόν, ο Φερραντέζ το απεικονίζει με διπλές φιγούρες δίνοντας έτσι μορφή σε αυτό που δεν παύει να επαναλαμβάνει συνεχώς το μυθιστόρημα: το παιδί είναι ο πατέρας του ανθρώπου.

Άλλη συνάφεια ανάμεσα στην τέχνη του Φερραντέζ και τη γραφή του Καμύ: η έντονη σημασία των αντικειμένων. Πέθανε, μου έστειλαν το θραύσμα μιας οβίδας» λέει η μητέρα, οβίδα που απεικονίζεται σαν μια μαύρη σιλουέτα. Και κατά αντίστροφη διάταξη, ο σχεδιαστής μας δίνει το θραύσμα της οβίδας, την καρτ ποστάλ που στάλθηκε από το μέτωπο και ένα άλλο αυθεντικό έγγραφο: το βιβλιάριο επιστράτευσης για τον Μεγάλο Πόλεμο. Το κόμικ περνά έτσι, με διαδοχικά καρέ, από τον θάνατο στη ζωή του πατέρα.

Όλα δεν είναι σοβαρά, κάθε άλλο! Ο Φεραντέζ μας κλείνει το μάτι και φαντάζεται μια σκηνή κοκτέιλ στις Εκδόσεις Γκαλιμάρ, όπου ο συγγραφέας Ζακ Κορμερύ, φανταστικό πρόσωπο, βρίσκεται δίπλα στους Ζαν Πωλ Σάρτρ, Αντρέ Μαλρώ, Γκαστόν Γκαλιμάρ και τον ίδιο τον Καμύ. Στο Αλγέρι, τα παιδιά παίζουν στην άμμο, μοιράζονται τηγανιτές πατάτες, κολυμπούν. Τα χρώματα είναι που και που εκείνα του νερού και του ήλιου, γαλάζιο και κίτρινο, ή σέπια, σαν τη φωτογραφία του πατέρα που βρέθηκε σε ένα συρτάρι.

Μυθιστόρημα ημιτελές, κόμικ τελειωμένο; Η μεγάλη πρόκληση για τον Ζακ Φερραντέζ ήταν να μεταβιβάσει στον αναγνώστη την ουσία του έργου, διατηρώντας συνάμα τις πτυχές του μυστηρίου του. Το κόμικ, λοιπόν, αποδεικνύεται ακριβώς το τέλειο μέσο για να το πετύχει. Ανάμεσα στα καρέ υπάρχει πάντα το κενό, η έλλειψη, που επιτρέπει κάθε στιγμή στον αναγνώστη να ταξιδέψει πέρα από «ό,τι λέγεται , από ότι φαίνεται. Ο Ζακ Φερραντέζ γνωρίζει απέξω και ανακατωτά το Αλγέρι, τις λαϊκές γειτονιές του, τον βοτανικό κήπο, τα σιντριβάνια, τις παραλίες του. Αλλά ο τρόπος που έχει να αναδομεί αυτούς τους χώρους, με καρέ μεγάλα ή μικρά, με χρώματα έντονα ή με απααλούς τόνους, να περνά τον διάλογο με κραυγές ή με ψιθύρους, τούτος ακριβώς ο σκοπός προσδίδει το βάθος και την πυκνότητα στην αφήγηση. Στο έργο του Ζακ Φερραντέζ, κοντραμπασίστα της τζαζ, ανακαλύπτουμε εκτός από την πιστότητα στο μυθιστόρημα του Καμύ και το χάρισμα του αυτοσχεδιασμού».

«Ο Πρώτος Άνθρωπος του Καμύ παίρνει ζωή ξανά, λοιπόν, μέσα από ένα υπέροχο βιβλίο/ Η μαγεία των κόμικς συνίσταται στην εικονογράφηση. Και ο Ζακ Φερραντέζ έχει καταφέρει να ζωντανέψει καρέ-καρέ, έναν κόσμο που μοιάζει για πάντα ξεχασμένος. Το Αλγέρι την εποχή της γαλλικής αποικιοκρατίας.