Τι είναι το ποιοτικό στην τέχνη;
Πόσες φορές το παραπάνω ερώτημα δεν έγινε αιτία έντονης διαμάχης σε μια παρέα; Πόσες φορές δεν αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης σε εφημερίδες, περιοδικά, διαδικτυακούς χώρους; Πριν όμως επιχειρήσουμε να δώσουμε κάποια απάντηση, καλό θα ήταν να ορίσουμε τι είναι η ποιότητα. Προφανώς αυτό που ανταποκρίνεται στην ιδέα του ωραίου, αυτό που πληροί τα κριτήρια της αισθητικής. Την αισθητική όμως ποιού;
Αν θέταμε το ερώτημα αυτό στον Σωκράτη, θα μας απαντούσε την αισθητική του ειδικού, του επαΐοντα. Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, έτσι δεν λύνουμε το πρόβλημα, το μεταθέτουμε. Ανάλογη διχογνωμία με το τι είναι ποιοτικό, θα προέκυπτε και για το ποιος είναι ο ειδικός. Γιατί οι υπάρχοντες ειδικοί, συχνότατα αμφισβητούνται τόσο ως προς την γνωστική τους επάρκεια, όσο και ως προς την ανιδιοτέλεια και αμεροληψία των κρίσεών τους. Εξάλλου είναι συνηθέστατο φαινόμενο στην εποχή μας, οι ειδήμονες να στρατεύονται στην υπηρεσία της προπαγάνδας, η οποία εξυπηρετεί οικονομικά ή άλλου είδους συμφέροντα.
Αφήστε τον ειδήμονα πιθανόν να μας πει κάποιος, θα προσπαθήσει να μας αποπροσανατολίσει και να μας κατευθύνει όπου αυτός θέλει. Εφόσον το ποιοτικό είναι ότι τέρπει το αισθητικό μας κριτήριο και ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετική αισθητική, τότε όποιος κατορθώσει να ικανοποιήσει τις περισσότερες ατομικές αισθητικές, αυτός δηλαδή που θα τύχει ευρύτερης αποδοχής, θα είναι και ο ποιοτικότερος. Έχουμε δηλαδή, τις επιμέρους συνιστώσες της αισθητικής και την συνισταμένη αυτών. Αυτός που θα εκφράσει την συνισταμένη θα είναι και οι πιο ποιοτικός ή με άλλα λόγια, ο εμπορικότερος θα είναι και ο ποιοτικότερος.
Τι θα απαντήσουμε; Γιατί βέβαια μας είναι αδύνατον να πιστέψουμε ότι κάποιες άθλιες μουσικές δημιουργίες που χαίρουν εμπορικότητας ή κάποια λογοτεχνικά σκουπίδια που γίνονται best sellers αντιπροσωπεύουν την ποιότητα. Ο παραπάνω συλλογισμός δεν είναι δυνατόν να ισχύει. Προφανώς υπάρχει κάποια τομή της ποιότητας και της εμπορικότητας, αλλά σε καμία περίπτωση ταύτιση. Για πολλούς λόγους. Ο κυριότερος είναι ότι τα άτομα που αποτελούν την μάζα ούτε δική τους βούληση έχουν, ούτε προσωπική άποψη. Κάποιοι άλλοι δημιουργούν τις τάσεις, καθορίζουν την μόδα, χειραγωγούν συνειδήσεις και το κοπάδι ακολουθεί. Άρα οι λίγοι αποφασίζουν για τους πολλούς και αμφιβάλλω αν ανάμεσα στα κριτήριά τους, υπάρχει και αυτό της ποιότητας. Εδώ αναφερόμαστε πρωτίστως σε τέχνες που τυγχάνουν καθολικής απήχησης, όπως η μουσική και λιγότερο η λογοτεχνία και η ποίηση. Βέβαια, όσον αφορά τις πιο περιχαρακωμένες τέχνες όπως είναι η γλυπτική, τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα, ασχολούνται με αυτήν λιγότεροι, οι οποίοι έχουν σχεδόν πάντα διαμορφωμένη προσωπική άποψη. Εκεί, να συμφωνήσω ότι υπάρχει υψηλός βαθμός σύμπτωσης ποιότητας και εμπορικότητας. Όταν μιλούμε για μουσική όμως, μπορεί κάποιος που θεωρεί τον εαυτό του σοβαρό να δεχτεί ότι η Λίτσα Φλώρα είναι εμπνευσμένη μουσικός, επειδή είναι πρώτη στις πωλήσεις; Ή ότι η Μελένια Αγαπιάδου είναι λογοτεχνική ιδιοφυία, επειδή το βιβλίο της «παθιασμένη σχέση», έγινε best seller;
Θέλετε απόδειξη ότι έτσι έχουν τα πράγματα; Δεν χρειάζεται, θα την δώσει η χρόνος και πολύ σύντομα μάλιστα. Όταν μετά από βραχύ χρονικό διάστημα η Λίτσα Φλώρα θα έχει λάβει την θέση που της ταιριάζει, στα αζήτητα του καλλιτεχνικού σκουπιδοτενεκέ, ενώ την θέση της θα την έχει πάρει ο Λάκης Παντελάκης.
Δεδομένου ότι η ποιότητα έχει κάποια σταθερά χαρακτηριστικά, δεν μπορεί κάτι να θεωρηθεί σήμερα ποιοτικό και μετά την πάροδο ενός χρόνου κακό. Αυτό σημαίνει ότι από την αρχή δεν ήταν καλό. Εξάλλου πόσες καλλιτεχνικές ιδιοφυίες δεν αναγνωρίστηκαν μετά θάνατον; Για ποιον λόγο, μήπως επειδή ήταν μπροστά από την εποχή τους; Αυτό όμως δεν σημαίνει τίποτα, γιατί και σήμερα που λέμε αυτά, μπορεί κάποιοι να είναι μπροστά από την εποχή τους και να περνούν απαρατήρητοι.
Κάπως έτσι προκύπτει ένα από τα ασφαλέστερα, κατά την γνώμη μου, στοιχεία της ποιότητας, η διαχρονικότητα. Το κλασικό, αυτό που αντέχει στην διάβρωση του χρόνου και στη λήθη είναι το καλύτερο. Δεν νομίζω ότι υπάρχει άνθρωπος που θα αμφισβητήσει την αξία του Μότσαρτ, του Αισχύλου ή του Σαίξπηρ. Γιατί, αν δεχτούμε ότι κατά ανάλογο τρόπο με την ανθρώπινη αρετή (με τα συνοδά χαρακτηριστικά της δικαιοσύνης, της σοφίας, της γενναιοψυχίας ή οτιδήποτε άλλο), υπάρχει και η καλλιτεχνική αρετή, τότε σίγουρα η διαχρονικότητα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής. Όσο για τα άλλα, σίγουρα είναι πιο ρευστά και ισχύουν υπό προϋποθέσεις. Για να θεωρήσουμε την αποδοχή δηλωτικό αξίας, αυτή οφείλει να είναι ελεύθερη, αυτόβουλη και ανεπηρέαστη από προπαγάνδες. Ακόμη είναι βέβαιο ότι η ποιοτική τέχνη θα εμπνεύσει ανθρώπους, θα τους κεντρίσει την σκέψη, θα τους επηρεάσει κάνοντάς τους καλύτερους και δημιουργικότερους. Η αποτίμηση όμως και αυτών των αξιών θα γίνει ύστερα από καιρό, συνεπώς και πάλι για αντοχή στον χρόνο μιλάμε.
_
γράφει ο Βασίλης Γιοντζής
Η διαχρονικότητα … σαν την φυσική ροή του ποταμιού.