Κεφάλαιο 13

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη φιλοσοφία είναι η θεωρία των συστημάτων. Πλέον κάθε φιλοσοφία, για να θεωρείται έγκυρη πρέπει να έχει την μορφή και την δομή ενός συστήματος.

Στην φιλοσοφία θεωρούμε πως ένα σύστημα είναι ένα σύνολο προτάσεων τα οποία έχουν οργανωμένη δομή και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Τα συστήματα διέπονται από την αρχή της συνέπειας/της μη-αντίφασης, δηλαδή μια πρόταση σε ένα σύστημα δεν γίνεται να περιέχει εγγενείς αντιφάσεις. Όταν υπάρχει αντίφαση στο σύστημα, αυτό καταρρέει. Τα συστήματα δεν έχουν κάποιο κέντρο και το νόημα που λαμβάνει το λαμβάνει αφ’ εαυτόν, μέσα από τις διαδράσεις των μερών του. Επίσης το νόημα ενός συστήματος ισχύει μόνο εντός τους συστήματος – έξω από αυτό, το σύστημα δεν βρίσκει καμία δικαιολόγηση.

Παραδείγματα υπάρχουν πολλά στην φιλοσοφία. Ενδεικτικά θα πάρω το σύστημα της γλώσσας, όπως αυτό φαίνεται στην αναλυτική φιλοσοφία και όχι μόνο.

Η γλώσσα είναι ένα σύστημα το οποίο λαμβάνει το νόημά του, μόνο από μέσα. Οι λέξεις παίρνουν νόημα μέσα στο σύστημα της γλώσσας. Η λέξη «λαγός» δεν έχει κανένα νόημα έξω από το σύστημα της ελληνικής γλώσσας και κάποιος ξένος ή ένας σκύλος δεν θα μπορούσε να καταλάβει τίποτα. Το νόημα και η κατανόηση βγαίνουν μέσα από τις αλληλεπιδράσεις των λέξεων, είτε αυτό είναι ένα συνεχές τρεμόσβημα του νοήματος (σύμφωνα με τον Ντεριντά), είτε είναι η διαφορά που κάνει τις λέξεις να αποκτούν το νόημά τους (σύμφωνα με τον Saussure).

Το ίδιο συμβαίνει και με την αλήθεια. Αν η αλήθεια είναι όντως η έκφραση της εμπειρικής πραγματικότητας – τότε αυτή έχει νόημα μέσα στο σύστημα που λέγεται γλώσσα και εξωτερική πραγματικότητα. Φανταστείτε λοιπόν πως ζείτε σε ένα κόσμο ο οποίος δεν έχει κάποια γλώσσα και δεν έχει ανάγκη από επικοινωνία. Η έννοια της «αλήθειας» σε αυτή την περίπτωση θα φάνταζε εντελώς περιττή, αν όχι παράλογη. Το ίδιο θα συνέβαινε, αν κάποιος έβλεπε την εμπειρική πραγματικότητα, έξω από αυτήν – σαν ένας εξωτερικός παρατηρητής, όπως λέει ο Καντ. Σκεφτείτε πως παράξενα και τρελά θα του φαίνονταν πράγματα όπως η βαρύτητα, οι τροχιές των πλανητών. Και όλες οι θετικές επιστήμες, που μας αποκαλύπτουν την αλήθεια για τον κόσμο, θα έμοιαζαν σαν το ποίημα του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη «Βαο, Γαο, Δαο».

Ο θάνατος έχει ένα νόημα (ακόμη κι ως απόλυτος μηδενισμός) ακριβώς γιατί υπάρχει μέσα σε ένα σύστημα. Είναι κανόνας του συστήματος – η αρχή και το αναπόφευκτο τέλος, η θνητή μας φύση. Αν κάποιος βρισκόταν εκτός αυτού του συστήματος – για παράδειγμα ο Θεός – δεν θα μπορούσε να καταλάβει το Θάνατο, γιατί ο ίδιος θα ήταν έξω από το σύστημα και δεν θα τον άγγιζε αυτός ο κανόνας.

Το θέμα είναι πως εμείς δεν μπορούμε να υπερβούμε αυτόν τον κανόνα, ούτε να βγούμε εκτός συστήματος της ύπαρξης, χωρίς πρώτα να πεθάνουμε. Υπό αυτή την έννοια, ο θάνατος εξακολουθεί να είναι τελεσίδικος, όπως τελεσίδικο είναι και το σύστημα. Ο Καντ ήξερε καλύτερα: Στο παιχνίδι της ύπαρξης, όλοι υποχρεούμαστε να παίζουμε με τους κανόνες. Κι όπως οι κινήσεις της βασίλισσας έχουν νόημα μόνο στο σκάκι, κι όχι στο τάβλι, έτσι και η αλήθεια, η ηθική έχουν νόημα μόνο για όσο καιρό θα παίζουμε το παιχνίδι/ βρισκόμαστε εντός του συστήματος.