Ο ΝΤΥΡΡΕΝΜΑΤΤ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

«Ένα δράμα με θέμα τους Φυσικούς δεν μπορεί παρά να είναι παράδοξο» σημείωνε ο Φρήντριχ Ντύρρενματτ στα 21 σημεία για τους Φυσικούς. Διότι ένα θεατρικό έργο αφιερωμένο στους μελετητές των νόμων του φυσικού κόσμου δεν αποσκοπεί σε μια εμπλοκή με το περιεχόμενο της επιστήμης καθεαυτής παρά με την προβληματική που εγείρουν οι επιπτώσεις της στον σύγχρονο κόσμο. Η αντιπαραβολή της επιστήμης με την ηθική της διάσταση ενέχει εν πολλοίς στοιχεία παραδοξότητας. Ο κορυφαίος Ελβετός δραματουργός του μεταπολέμου, και ένας εκ των σημαντικότερων του νεότερου γερμανόφωνου θεάτρου, με τo σατυρικό δράμα Οι Φυσικοί (Die Physiker, 1961) εστίασε στην αρνητική επιρροή της, κατά τα άλλα πολύτιμης, επιστήμης στην ανθρωπότητα αλλά και στους θεράποντές της. Το επίκαιρο αυτό έργο για την καταστροφική εποχή μας κυκλοφόρησε (Ιούλιος του 2017) από τις εκδόσεις Ροές σε μετάφραση, εισαγωγή και επίμετρο της Μάρθας Κουτσιούμπα – Παιονίδη και πρόλογο του Επαμεινώνδα Βαμπούλη.

Πρόκειται για ένα έργο σε δύο Πράξεις. Το σκηνικό του είναι το εσωτερικό του ειδυλλιακού σανατορίου Οι κερασιές, υπό τη διεύθυνση της ψυχιάτρου Ματίλντε φον Τσάντ,  όπου νοσηλεύονται τρεις ψυχικά ασθενείς φυσικοί επιστήμονες: Ο Χέρμπερτ Γκέοργκ Μπόυτλερ, που έχει την εντύπωση ότι είναι Ισαάκ Νιούτον, ο Ερνστ Χάινριχ Ερνέστι, που θεωρεί ότι είναι ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, και ο Γιόχανν Βίλχελμ Μαίμπιους, που οραματίζεται ότι τον επισκέπτεται ο μυθικός βασιλιάς Σολομώντας. Το έργο αρχίζει με την έρευνα της αστυνομίας σχετικά με τον φόνο της προσωπικής νοσηλεύτριας του «Αϊνστάιν» από τον ίδιο, ενώ, όπως πληροφορούμαστε, το ίδιο είχε διαπράξει και ο «Νεύτων» πριν λίγο χρονικό διάστημα.  Όταν ο Μαίμπιους προβεί σε μια τρίτη παρόμοια ενέργεια με τη δική του νοσηλεύτρια, κατ’ εντολή του βασιλιά Σολομώντα, οι ισορροπίες ανατρέπονται.  Στη δεύτερη Πράξη του έργου αποκαλύπτεται ότι οι υποτιθέμενοι φρενοβλαβείς «Νεύτωνας» και «Αϊνστάιν» είναι στην πραγματικότητα επιφανείς Φυσικοί, πράκτορες σε εντεταλμένη υπηρεσία από τις πολιτικές κυβερνήσεις των πατρίδων τους. Σκοπός τους η υποκλοπή των πολύτιμων επιστημονικών σημειώσεων σχετικά με το «Σύστημα όλων των δυνατών επινοήσεων» του Δρα Μαίμπιους,  ο οποίος έχει καταφύγει στο ψυχιατρικό ίδρυμα εγκαταλείποντας όλη την προηγούμενη ζωή του υποδυόμενος τον τρελό για να εμποδίσει τις καταστροφικές συνέπειες που ενδέχεται να προκαλέσει η κακόβουλη εκμετάλλευση της θεωρίας του, που δίνει απάντηση σε όλα τα προβλήματα της κατανόησης του φυσικού κόσμου.

Το ζήτημα της ηθικής ευθύνης του επιστήμονα είναι στο επίκεντρο στους Φυσικούς. Παρά τη διαχρονικότητά του, η ραγδαία επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη μετά τον 20ο αιώνα, που συνδέεται με μια σειρά σοβαρότατων επιπτώσεων αναφορικά με την ανεξέλεγκτη χρήση των επιτευγμάτων της και των μεθόδων της, επαναφέρει το ζήτημα αυτό σήμερα επιτακτικά. Για πρώτη φορά στην ιστορία της η ανθρωπότητα απειλείται από όπλα μαζικής καταστροφής, από οικολογικές συμφορές και από μέσα απόλυτης πολιτικής χειραγώγησης-καταπίεσης που θέτουν εν κινδύνω την ανθρώπινη ύπαρξη στην ουσία της. Για πρώτη φορά η διαχείριση της γνώσης είναι ένα τόσο βαρύ φορτίο. Το κυνήγι της γνώσης έρχεται εμφατικά αντιμέτωπο με σημαντικά ηθικά προβλήματα που γεννά η πρακτική εφαρμογή της.  Ποιος ο ρόλος του επιστήμονα και ποια η ευθύνη του σχετικά με τη χρήση του έργου του; «Οι Φυσικοί θέτουν ένα πρόβλημα ελευθερίας, της ελευθερίας της επιστήμης και κατά συνέπεια του επιστήμονα», όπως υποστηρίζει η μεταφράστρια στο επίμετρο του βιβλίου. Δικαιούται λοιπόν ο επιστήμονας να προβεί σε ανακαλύψεις που εν γνώση του θα έχουν καταστροφικές συνέπειες για την ανθρωπότητα και έχει το δικαίωμα να τις παραδίδει σε τρίτους αγνοώντας τον τρόπο με τον οποίο θα τις χρησιμοποιήσουν; Από την άλλη, όμως, η συνεκτίμηση των ως άνω ηθικών προεκτάσεων της εργασίας του δεν συνεπάγεται τον περιορισμό του να κινηθεί ελεύθερα και ανεπηρέαστα στο γνωστικό-θεωρητικό του πεδίο;

Ο Ντύρρενματτ προσδιορίζει όλες τις δυνατές όψεις του ζητήματος και τις προσωποποιεί στους χαρακτήρες των τριών Φυσικών του έργου. Οι δύο πρώτοι υιοθετούν κάποιες μη πρωτόγνωρες αλλά επιλήψιμες στάσεις έναντι της επιστημονικής γνώσης. Σύμφωνα με τον «Νεύτωνα», ο επιστήμονας οφείλει να ανακαλύπτει τη γνώση δίχως να τον απασχολεί η μετέπειτα χρήση της, ενώ για τον «Αϊνστάιν» η επιστήμη πρέπει πάντα να είναι στρατευμένη και να θέτει τη γνώση στην υπηρεσία της πολιτικής σκοπιμότητας. Απεναντίας, η θέση του Μαίμπιους προκαλεί τη μεγαλύτερη έκπληξη καθώς επιλέγει τη θυσία του επιστημονικού έργου για να προφυλαχθεί ο κόσμος από τις δυνατές καταστροφικές συνέπειές που μπορεί να προκαλέσει σε περίπτωση που αυτονομηθεί ή καταλήξει σε λάθος χέρια. Η ανάπτυξη της γνώσης έρχεται αντιμέτωπη με και περιορίζεται από τα αξεπέραστα παράγωγα ηθικά προβλήματα που παράγει η ίδια. Η κατοχή της γνώσης δύναται να καταστρέψει τον ίδιο τον κάτοχό της. Πρόκειται για το παράδοξο στο οποίο στηρίζεται όλο το έργο.

Στα έργα του Ντύρρενματτ ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με το ιδιαίτερο σύμπαν της δραματουργίας του. Το παράδοξο εκκολάπτεται σε έναν κόσμο όπου το τραγικό προκύπτει άμεσα από τη φάρσα και από ένα γκροτέσκο σκηνικό αναδύεται η ζοφερή πραγματικότητα. Το διαπιστώνει κανείς  στην Επίσκεψη της γηραιάς κυρίας και τα υπόλοιπα θεατρικά που έγραψε, το διαπιστώνει ακόμα και στα αστυνομικά του μυθιστορήματα. Οι φιλοσοφικές διαστάσεις του έργου του γίνονται έντονα διακριτές και η ανάγκη να θέσει στον θεατή περισσότερο σαφείς προβληματισμούς παρά οτιδήποτε άλλο ξεκάθαρη: «Εγώ δεν γράφω έργα με θέση. Η φιλοσοφία μου δεν προηγείται του έργου. Το έργο που γράφω θέτει προβλήματα ως έργο. Δεν λύνει και δεν αποδεικνύει τίποτα. Αφού γραφτεί δεν αποκλείεται να προκαλέσει κάποιες σκέψεις. Το έργο στέκεται μπροστά στο θεατή όπως ο κόσμος μπροστά στον φυσιοδίφη». Και πράγματι, προσφερόμενες λύσεις δεν υπάρχουν, ούτε παραχωρείται η ευμενής κάθαρση στο τέλος του έργου. Ο Ντύρρενματτ πλάθει επιτυχημένα αδιέξοδα και τοποθετεί δεξιοτεχνικά μέσα τους τον ανυποψίαστο θεατή που στερείται πλέον την αναπαυτική σιγουριά από τη θέση του καθίσματός του. Απόγονος της αριστοφανικής κοινωνικής κριτικής που είναι πλέον εγγενής και δυνατή μόνο στην κωμική φόρμα, σύμφωνα με τον ίδιο, και συνεχιστής των δραματικών δυνατοτήτων και τεχνικών του επικού θεάτρου του Μπρεχτ, στους Φυσικούς ο Ντύρρενματτ μεταμορφώνει το κοινό σε κριτικό παρατηρητή της τεχνολογικής μας εποχής.

Εκτός από την ευδόκιμη μετάφραση και τις καθοριστικές παρατηρήσεις στα προλεγόμενα και στο επίμετρο του βιβλίου, την εξαιρετική έκδοση συμπληρώνουν η θεατρική παραστασιογραφία του έργου στην Ελλάδα (θέατρο, τηλεόραση, ραδιόφωνο) μαζί με φωτογραφικό υλικό κυρίως της πρώτης απόδοσής του από τον Αλέξη Μινωτή και την Κατίνα Παξινού το 1963.

_

γράφει ο Βαγγέλης Γραμματικόπουλος