Αλέκος Φλωράκης

Τα ορατά και τα αόρατα. Ποιήματα 1968-2018

_

γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης

–

Το 2020, έτος έναρξης της πανδημικής κρίσης, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, μία έκδοση που εν προκειμένω περιλαμβάνει όλες τις ποιητικές συλλογές του Αλέκου Φλωράκη. Με τίτλο ‘Τα ορατά και τα αόρατα. Ποιήματα 1968-2018’.[1]

Ο ποιητής με καταγωγή από το νησί της Τήνου, δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή το πολύ μακρινό 1968. Η ‘θητεία’ του στο χώρο της ποίησης που υπήρξε ευδόκιμη, διαρκεί πάνω από 40 χρόνια.

Εν είδει υποθέσεως εργασίας, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως ο Αλέκος Φλωράκης συνιστά μία ιδιαίτερη περίπτωση στα νεοελληνικά γράμματα, διότι αφενός μεν έχει καταπιαστεί με πολλά είδη ποίησης όλα αυτά τα χρόνια, και, αφετέρου δε, διότι το εν γένει ποιητικό ύφος έχει υποστεί αλλαγές και τροποποιήσεις με την πάροδο του χρόνου, πράγμα που θα ήσαν εκ των προτέρων δύσκολο να μην συμβεί, ειδικά εάν λάβουμε υπόψιν μας το γεγονός πως ο συγκεκριμένος ποιητής είναι δραστήριος και ενεργός για πάνω από 40 χρόνια.

Χρονικό διάστημα πολύ μεγάλο ώστε να επέλθει η ‘ποιητική ωρίμανση’, για να παραφράσουμε πολύ ελαφρά τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη ο οποίος κόμισε στο πεδίο της κριτικής ποίησης τον όρο της «ποιητικής νοημοσύνης».[2]

Για τον νομπελίστα ποιητή, η απόκτηση της ποιητικής ‘νοημοσύνης’ συνιστά την απαραίτητη προϋπόθεση ώστε ένας κριτικός αλλά και ένας αναγνώστης ποίησης να μπορέσουν να κατανοήσουν πλήρως ένα ποιητικό κείμενο. Ή αλλιώς, μία ποιητική συλλογή.

Πώς μπορεί να αποκτηθεί η περίφημη ‘ποιητική νοημοσύνη’; Ο ίδιος ο Οδυσσέας Ελύτης δεν δίνει μία σαφή απάντηση επ’ αυτού. Αντιθέτως, περιορίζεται να τονίσει με στόμφο τα ακόλουθα: «Ε λοιπόν, όσο για μένα το λέω! Κάθε μέρα που περνάει με κάνει ολοένα και περισσότερο να πιστεύω πως η κατανόηση της ποίησης, είναι κάτι εντελώς άσχετο με ό,τι ως τώρα συνηθίσαμε να ονομάζουμε ευφυία, άσχετο με όλα όσα κάτω από το γενικό τίτλο «πνευματικά προσόντα» εξασφαλίζουν όταν υπάρχουν, στον κάτοχο τους, κοινωνικές επιτυχίες και θαυμασμούς. Η κατανόηση αυτή είναι πολύ περισσότερο ζήτημα μιας άλλης ικανότητας που θα μπορούσαμε ίσως να ονομάσουμε ποιητική νοημοσύνη».[3]

Σε αυτό το πλαίσιο, δύναται να αναφέρουμε πως ο Οδυσσέας Ελύτης[4] δεν μας καθιστά σοφότερους. Υπό αυτό το πρίσμα, θα τονίσουμε πως όσον αφορά αυτή καθαυτή την κατανόηση και την ερμηνεία ενός ποιητικού κειμένου, απαραίτητη προϋπόθεση ήσαν και η είναι η απόκτηση στέρεας θεωρητικής κατάρτισης.

Δευτερευόντως, η διαρκής τριβή με το ποιητικό έργο διαφόρων ποιητών, Ελλήνων και ξένων, στοιχείο που μπορεί να ενισχύσει την αντιληπτική ικανότητα του αναγνώστη, καθώς και την ικανότητα του να αποκωδικοποιεί ακόμη και ένα δύσκολο ποιητικό έργο.

 Όσο περισσότερο εξοικειωμένος καθίσταται ένας αναγνώστης με αυτό που αποκαλείται ‘ποίηση’, τόσο περισσότερο αυξάνονται οι πιθανότητες στο να μπορεί να κατανοεί αυτό που διαβάζει.

‘Επιστρέφοντας’ στα του Αλέκου Φλωράκη, θα πούμε πως, ως προς την μορφή (μορφολογική προσέγγιση) των ποιημάτων του, οι αλλαγές που αυτά έχουν υποστεί με την πάροδο των ετών, δεν είναι ιδιαιτέρως ριζοσπαστικές. Και τι σημαίνει κάτι τέτοιο; Σημαίνει πως κατά κύριο λόγο τα ποιήματα είναι σχετικά μικρού μεγέθους, δίχως αυτό να σημαίνει πως δεν υπάρχουν και μεγάλου μεγέθους ποιήματα. Ακόμη και κάποια πεζοποιήματα.

Ο Αλέκος Φλωράκης πράττει συνειδητά κάτι τέτοιο, θεωρώντας πως με αυτόν τον τρόπο το ποίημα και δεν ‘κουράζει’ και θέτει σε πρώτο πλάνο το περιεχόμενο ή αλλιώς, το νόημα. Οπότε, θα μπορούσαμε να πούμε πως καθίσταται θιασώτης εκείνης της αντίληψης που θέλει το νόημα να υπερτερεί της μορφής ενός ποιήματος. Με ποια ποιητική συλλογή περνά ο Αλέκος Φλωράκης στην «ποιητική ενηλικίωση»,[5] κατά την θεώρηση της Χριστίνας Ντουνιά;

Εδώ θα πρωτοτυπήσουμε και θα επιλέξουμε όχι μία ποιητική συλλογή που γράφτηκε αμέσως μετά την Μεταπολίτευση του 1974,[6] αλλά, την συλλογή ‘Στους Αντίποδες ή περί Αντιστροφής’ η οποία έχει γραφεί το 2002.

Η συγκεκριμένη ποιητική συλλογή περιλαμβάνει πλήθος νοημάτων και δια-κειμενικών αναφορών,[7] διακρίνεται από μία ιδιαίτερη τρυφερότητα και νοσταλγική διάθεση, συνδυάζει την «αναμονή» με την «μάταιη προσπάθεια»,[8] κατά τον ομότιμο καθηγητή του πανεπιστημίου Κρήτης, Μιχαήλ Πασχάλη.

Επίσης, διακρίνεται από την έλλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στην έννοια του ‘τραύματος’, έλλειψη την οποία διακρίνουμε και σε άλλους ποιητές που ανήκουν στην ίδια ποιητική γενιά. Στο τέλος ο ποιητής απομένει μόνος, με μόνο ‘εργαλείο’ την ποιητική γλώσσα: «Έμεινα ο τελευταίος των Μοϊκανών, ο μόνος που γνωρίζω πια τα μυστικά περάσματα, ο μόνος με τη γαλάζια χελώνα των παλιών αρχηγών στο στήθος».[9]

Κοντολογίς, συστήνουμε στον αναγνώστη αυτή την συγκεντρωτική έκδοση, προκειμένου να αποκτήσει μία πλήρη εικόνα για το έργο ενός σεμνού ποιητή, που δεν επιθυμεί η γλώσσα που χρησιμοποιεί να ‘κάνει θόρυβο’.

Ο Αλέκος Φλωράκης καθίσταται ίσως εκ των λίγων Ελλήνων ποιητών που επιτρέπει στις μουσικές του επιρροές (στη συλλογή ‘Ανατομία ενός τοίχου’) να διαπεράσουν ολοκληρωτικά την ποίηση του, ανταλλάσσοντας πρόθυμα τις λέξεις με τις νότες. Νότες που ανακαλούν στη μνήμη περιστατικά του παρελθόντος.[10]

_____

[1] Βλέπε σχετικά, Φλωράκης, Αλέκος., ‘Τα Ορατά και τα Αόρατα. Ποιήματα 1968-2018,’ Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα, 2020. Η πρώτη του ποιητική συλλογή που έχει τον τίτλο ‘Φεγγάρια και Προσωπίδες’, δημοσιεύθηκε εν καιρώ στρατιωτικής δικτατορίας (1968), γράφτηκε όταν ο ίδιος ήσαν μόλις είκοσι ετών. Ηλικία κατά την οποία αρκετά άτομα ‘πειραματίζονται’ με την ποίηση ή με τον ποιητικό λόγο, αποφεύγοντας, από την στιγμή όπου δεν έχουν αποκτήσει διακριτή ποιητική ταυτότητα, να δημοσιεύσουν ποιήματα τους. Ο Αλέκος Φλωράκης το τόλμησε και μάλιστα σε μία δύσκολη και παράλληλα, μη-κομβική, για την ποίηση, εποχή, για να παραφράσουμε τον Ιωάννη Σπυρίδη. Και ένας αναγνώστης μπορεί να αναρωτηθεί καλόπιστα: Γιατί ονομάζεις την εποχή αυτή ‘μη-κομβική’; Σπεύδουμε να απαντήσουμε: Γιατί, πέραν των πολιτικών εξελίξεων, αυτή την εποχή (χονδρικά η δεκαετία 1964-1974), δεν γράφτηκαν ποιήματα και ποιητικές συλλογές που να επηρεάζουν καθοριστικά την νεοελληνική ποίηση, δημιουργώντας νέες ‘σχολές’ και τάσεις. Δεύτερον, διότι, επρόκειτο περί μίας περιόδου (λαμβάνουμε υπόψιν κατά κύριο λόγο την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας), όπου προκύπτουν πολλά αντιστασιακά και όχι απαραίτητα καλά και ολοκληρωμένα από κάθε άποψη, ποιήματα. Για παράδειγμα, τα ‘Δεκαοκτώ Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας’ του Γιάννη Ρίτσου εμπίπτουν στην κατηγορία των ‘αντιστασιακών’ ποιημάτων, στο εγκάρσιο σημείο όπου ο ποιητής, προκειμένου να εμψυχώσει τους Έλληνες, ‘θυσίασε’ την καλλιτεχνική αρτιότητα στο βωμό της συνθηματολογίας. Έπρεπε να περιμένουμε την Μεταπολίτευση του 1974, προκειμένου να γραφτούν εκ νέου πολλά και καλά ποιήματα. Και δη της ακραίας συνθηματολογίας. Εκτιμούμε πως η περίοδος 1967-1974, υπήρξε η περίοδος εκείνη όπου γράφτηκαν τα περισσότερα ποιήματα αντιστασιακού τύπου. Από την άλλη βέβαια, οι διαμορφωθείσες πολιτικές συνθήκες, ευνόησαν την ‘είσοδο’ στο χώρο της ποιητικής γραφής και δημιουργίας νέων ποιητών όπως ο Αλέκος Φλωράκης, οι οποίοι συνέχισαν να δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον χώρο και τα μετά την δικτατορία χρόνια. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της συλλογής ‘Φεγγάρια και Προσωπίδες;’ Αρχικά, το ό,τι φέρουν ένα έντονο υπαρξιακό πρόσημο. Και, κατά δεύτερον, ότι εμπεριέχουν αντιστασιακά μηνύματα, με έναν τρόπο όμως αρκούντως υπαινικτικό, προκειμένου να μην πέσουν ο ποιητής και το ποίημα, στις ‘παγίδες’ της λογοκρισίας. Και χρήζει θεωρητικής επισήμανσης το γεγονός πως οι νέοι ποιητές που ξεκίνησαν να γράφουν την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών, δεν ‘διδάχθηκαν’ από παλαιότερους και καταξιωμένους ομοτέχνους τους, το πως να αποφεύγουν την κρατική λογοκρισία. Ας δώσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που περνά τα μηνύματα του διακριτικά, αποκρύπτοντας πίσω από αγάλματα «παγωμένα». «… Ετούτη η πολιτεία των παγωμένων αγαλμάτων, σ’ ένα φέρετρο ξεδιπλώνει την ψυχή μου, να τη χνοτίζει ο χιονιάς, να τη μουσκεύει η βροχή και ο ιδρώτας κι ακόμα καθώς σεντόνι να συλλέγει τα σκορπισμένα ψιθυρίσματα των σπουργιτιών. Σ’ αυτή την πολιτεία των παγωμένων αγαλμάτων, ολόγυμνος περιπλανήθηκα, με μια αρμαθιά στον ώμο δεντρολίβανο και μια τρεμόσβηστη λαμπάδα. Όλα μου τα χρόνια έτσι τα πέρασα, ανάμεσα στα παγωμένα αγάλματα. Στις κόγχες είχανε δυο κρύσταλλα αντί για μάτια. Μια ζυγαριά στις δυο τους φούχτες το χιόνι σώρευε, ανάμεσα στων δαχτύλων την ακινησία. Κι οπόταν ένα δεντρολίβανο έβαζα στη μια, στην άλλη το χιόνι βάραινε και στην καρδιά μου. Όπου κι αν χτύπησα, παντού τ’ αγάλματα μ’ ανοίξανε, οχυρωμένα σε μια ορειχάλκινη πανοπλία. Στριφογυρίζοντας τα μάτια τους πίσω απ’ τις χαραμάδες της περικεφαλαίας, ανάμεσα στα δυο μου φρύδια την κάννη μου καρφώνανε ενός περιστρόφου». Δύο επιπλέον παρατηρήσεις: Πρώτον, ο όρος ‘ετούτος’ απαντάται στην ποίηση των πρώτων μετεμφυλιακών-μεταπολεμικών δεκαετιών, ήτοι των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Και, δεύτερον, ένας εξοικειωμένος με την ποίηση αναγνώστης, δεν αποκομίζει την εντύπωση πως αυτός που γράφει για ‘αγάλματα’ και για ‘περίστροφα’, δεν είναι είκοσι χρονών. Φλωράκης, Αλέκος., ‘Φεγγάρια και Προσωπίδες,’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Τα ορατά και τα αόρατα…ό.π., σελ. 30. Σπυρίδης, Ιωάννης., ‘Το δραματικό πρόσωπο του Σωκράτη στο μεταίχμιο φιλοσοφίας και θεάτρου κατά τον 20ο και 21ο αιώνα,’ Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2022, Διαθέσιμη στο: Το δραματικό πρόσωπο του Σωκράτη στο μεταίχμιο φιλοσοφίας και θεάτρου κατά τον 20ο και 21ο αιώνα (didaktorika.gr)

[2] Αναφέρεται στο: Μπαμπινιώτης, Γιώργος., ‘Γλωσσολογία και Λογοτεχνία. Από την Τεχνική στην Τέχνη του Λόγου,’ Β’ Έκδοση, Αθήνα, 1991. Ορμώμενοι από την συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Αλέκου Φλωράκη, θα επισημάνουμε θεωρητικώ τω τρόπω, πως τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει οι συγκεντρωτικές εκδόσεις ποιημάτων (βλέπε και την περίπτωση του Βεροιώτη ποιητή Δημήτρη Παπαστεργίου), πράγμα που οφείλεται στους εξής παράγοντες: Πρώτον, στην επιθυμία των ποιητών να συγκεντρώσουν όλα (‘άπαντα τα ποιήματα’, θα έλεγαν οι παλαιότεροι), τα ποιήματα ή αλλιώς, όλες τις ποιητικές τους συλλογές σε έναν αυτοτελή τόμο, ώστε να διευκολύνουν τους κριτικούς ποίησης στο έργο τους. Η συμπερίληψη όλων των ποιητικών συλλογών σε έναν τόμο, τους βοηθά πάρα πολύ, καθότι με αυτόν τον τρόπο και ‘εξοικονομούν’ πολύτιμο χρόνο που θα υπό άλλες συνθήκες θα διέθεταν για την αναζήτηση και την αγορά ποιητικών συλλογών, και μπορούν να αφοσιωθούν στη μελέτη ‘όλου’ του ποιητικού υλικού που βρίσκεται συγκεντρωμένο σε έναν τόμο, χωρίς να χρειαστεί να ανοίγουν ταυτόχρονα δύο και τρία βιβλία. Δεύτερον, οφείλεται στην επιθυμία των ποιητών να διευκολύνουν τους αναγνώστες στην αναζήτηση τους: Γιατί ένας αναγνώστης να μπαίνει στην διαδικασία του να ψάχνει ένα συγκεκριμένο ποίημα, ακόμη και στο διαδίκτυο, όταν μπορεί να το βρει εύκολα και γρήγορα, μέσα σε μία ποιητική συλλογή; Τρίτον, η αύξηση του αριθμού των συγκεντρωτικών εκδόσεων, αντανακλά και την αυξανόμενη σημασία που δίνουν οι σύγχρονοι ποιητές, όχι τόσο στην έννοια της «Ποιητικής», για να παραπέμψουμε στην ανάλυση του Γαλλοτραφούς Τσβετάν Τοντόροφ, αλλά, στην έννοια της αισθητικής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο λοιπόν, επιθυμούν σφόδρα να δουν δημοσιευμένα όλα τα ποιήματα τους σε καλαίσθητες εκδόσεις (κάποιες εκ των οποίων περιλαμβάνουν και εικόνες) που θέλγουν (γοητεύουν) τους αναγνώστες, βάζοντας τους στον ‘πειρασμό’ της ανάγνωσης των ποιημάτων απνευστί, παρά το γεγονός πως κάτι τέτοιο δεν είναι και ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος για την ανάγνωση ενός ποιήματος και μίας ποιητικής συλλογής. Εμβαθύνοντας περισσότερο μάλιστα, θα μπορούσαμε να διερευνήσουμε το αν και σε ποιο βαθμό μία καλαίσθητη συγκεντρωτική έκδοση, μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα ώστε ένας αναγνώστης να επιχειρήσει όχι απλά να διαβάσει, αλλά και να γράψει ποίηση για πρώτη φορά στη ζωή του. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε όσον αφορά την συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου (ουσιαστικά, έχουμε πολλές και όχι μία, όπως συμβαίνει με τους περισσότερους ποιητές, συγκεντρωτικές εκδόσεις ανά δεκαετία-εικοσαετία), αποδεικνύει το πόσο πολύγραφος υπήρξε. Και επίσης, το γεγονός πως ακόμη και σήμερα, δύσκολα μπορεί να συγκριθεί με κάποιον ποιητή ως προς την πολυγραφία. Βλέπε σχετικά, Τοντόροφ, Τσβετάν., ‘Ποιητική,’ Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1989. Παραπέμπουμε τον αναγνώστη στον πρώτο τόμο των ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου που αφορούν την περίοδο από το 1930, όταν και πρωτοδημοσίευσε ποιητική συλλογή (το περίφημο πλέον ‘Τρακτέρ’), έως το 1942. Τι μπορεί να συγκρατήσει ο αναγνώστης; Το ό,τι ο ποιητής συνέχισε να γράφει ‘πυρετικά’ και εν καιρώ Κατοχής. Βλέπε και, Ρίτσος, Γιάννης., ‘Ποιήματα (Πρώτος Τόμος)’, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2009. Ίσως όμως τα ποιήματα που έγραψε την περίοδο της Κατοχής, να μην ανήκουν στα καλύτερα του.

[3] Βλέπε σχετικά, Μπαμπινιώτης, Γιώργος., ‘Γλωσσολογία και Λογοτεχνία. Από την Τεχνική στην Τέχνη του Λόγου…ό.π. Μπορούμε να διατυπώσουμε μία δεύτερη υπόθεση εργασίας, σχετικά με την πολυγραφία του Γιάννη Ρίτσου. Εάν στην εποχή του κάτι τέτοιο θεωρούνταν ‘προσόν,’ στην σημερινή εποχή της αφαιρετικότητας και της λιτότητας, του ‘γράφω λίγα και καλά,’ θεωρείται ‘μειονέκτημα,’ κάτι που μας ωθεί να διαπιστώσουμε πως με τον ρυθμό που έγραφε ποιήματα και εξέδιδε ποιητικές συλλογές, ο Γιάννης Ρίτσος δύσκολα θα διακρίνονταν ποιητικά, εάν ζούσε.

[4] Ένας ποιητής του παρελθόντος που δεν θα συναινούσε εύκολα στην συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του, θα ήσαν ο Διονύσιος Σολωμός, αυτός ο ‘λάτρης’ της αποσπασματικότητας, αυτός ο πάντα πρόθυμος να ‘επιστρέψει’ στο ασφαλές ‘καταφύγιο’ της Ιταλικής γλώσσας. Οι ‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’ του, των οποίων το ‘Α Σχεδίασμα’ περιλαμβάνει «πλεχτές ρίμες», για να δανεισθούμε την ορολογία του πάντα έγκριτου Στυλιανού Αλεξίου, συνιστούν ισχυρό δείγμα μίας ποίησης όπου εντός της οποίας συνυπάρχουν η αποσπασματικότητα (στη Σολωμική ποίηση, πίσω από την ‘αποσπασματικότητα’ διακρίνεται η αμφιβολία του ποιητή σχετικά με το αν το μέγεθος είναι ικανοποιητικό, με ποιος είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος για να τελειώσει ένα ποίημα), με τα μεγάλα οράματα. Θεματικά, οι ‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’ θέτουν εκ νέου στο επίκεντρο και ανανοηματοδοτούν το δίλημμα ‘Ελευθερία Ή Θάνατος’, μετατρέποντας σε ‘Ελευθερία και Θάνατος’. Από την στιγμή όπου τίποτα δεν εγγυάται πως οι πολιορκημένοι από στεριά και από θάλασσα Μεσολογγίτες, ακόμη και αν επιχειρήσουν την έξοδο από την πόλη, θα κερδίσουν την ελευθερία τους, έχοντας γλυτώσει από τον θάνατο. Άρα, η πολυπόθητη ‘ελευθερία’, η πολυπόθητη φυγή από την πόλη που ‘δεν έχει τίποτε’, μπορεί να επιφέρει και θάνατο από μαχαίρι και βόλι Οθωμανού. Και κάτι το προτιμούν από τον αργό θάνατο δια ασιτίας. Από την αδράνεια και την καταβύθιση στη μελαγχολία. Ο Σολωμός δεν είχε κατά νου μία ‘ιδεατή’ εκδοχή της ελευθερίας ως φυσικής κατάστασης του ανθρώπου. Ο ίδιος εξελάμβανε την ελευθερία και τις θυσίες για την επίτευξη της, ως στοιχείο το οποίο διαφοροποιεί ριζικά την σχηματιζόμενη Ελληνική πολιτεία από τον Οθωμανικό δεσποτισμό. Ως στοιχείο απαραίτητο για την ένταξη της Ελλάδας στην κατηγορία των ‘πολιτισμένων εθνών της γης’. Βλέπε σχετικά, Σολωμός, Διονύσιος., ‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι,’ Πρόλογος: Αλεξίου, Στυλιανός., Επιμέλεια: Αλεξίου, Στυλιανός-Καλιακάτσος, Αιμίλιος, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα, 2014. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον η πραγματοποίηση μίας στοχευμένης έρευνας με στόχο το να διαφανεί από πόσες στροφές αποτελούνται τα ποιήματα του Αλέκου Φλωράκη.

[5] Βλέπε σχετικά, Ντουνιά, Χριστίνα., ‘Όψεις του έρωτα στην ποίηση του Καρυωτάκη,’ Σοκόλης, 2005, Διαθέσιμο στο: (99+) Όψεις του έρωτα στην ποίηση του Καρυωτάκη | Christina Dounia – Academia.edu

[6] Ο Αλέκος Φλωράκης ανήκει σε εκείνη την ‘προνομιούχο’ κατηγορία σύγχρονων Ελλήνων ποιητών που βίωσαν ιστορικές στιγμές (Τουρκική εισβολή στην Κύπρο και κατοχή του 37% του νησιού), καθεστωτικές αλλαγές (μετάβαση από την δικτατορία στην Φιλελεύθερη Δημοκρατία Δυτικού τύπου), σημαντικές κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές εξελίξεις (ένταξη στην ΕΟΚ, κοινωνική-οικονομική κρίση). Θα ήσαν όμως απλοϊκό και εν πολλοίς εσφαλμένο να θεωρήσουμε πως αυτά τα γεγονότα ή αλλιώς, αυτά τα ερεθίσματα για έναν ποιητή, ενσωματώνονται και στον ποιητικό του λόγου, με αποτέλεσμα η ποίηση του να καταστεί πολιτική ή αμιγώς πολιτική. Κάτι τέτοιο ισχύει για τον ποιητικό λόγο του Αλέκου Φλωράκη: Εμβαθύνοντας περισσότερο, θα σημειώσουμε πως δεν διακρίνουμε την ύπαρξη πολιτικού (πολιτικοϊδεολογικού πρόσημου στην ποίηση του). Και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο μοιράζεται και με άλλους ποιητές που ανήκουν στην λεγόμενη ‘Γενιά του 70’ (κρίνοντας από την ηλικία των περισσότερων εξ αυτών των ποιητών, θα πούμε πως εκείνη την κρίσιμη από πολλές απόψεις δεκαετία, συντελέσθηκε η είσοδος του στα ελληνικά γράμματα). Και αξίζει να σημειώσουμε πως η Μαρία Ψάχου, στην πολύ ενδιαφέρουσα διδακτορική της διατριβή για την «ποιητική γενιά του 70» και για τα χαρακτηριστικά αυτής, δεν συμπεριλαμβάνει τον Αλέκο Φλωράκη εντός αυτής. Αντίθετα, στο σύντομο βιογραφικό που παρατίθεται στην αρχή της συγκεντρωτικής έκδοσης διαβάζουμε χαρακτηριστικά πως ο Αλέκος Φλωράκης ανήκει στους «πρωτεργάτες της ποιητικής γενιάς του 70». Τι από τα δύο μπορεί να ισχύει τελικά; Κινούμενοι σε ένα θεωρητικό επίπεδο, θεωρούμε πως ο Αλέκος Φλωράκης πληροί τα κριτήρια εκείνα ώστε να θεωρηθεί μέλος της «ποιητικής γενιάς» του 1970, μέλη της οποίας εξακολουθούν να είναι και σήμερα δραστήρια και ενεργά ποιητικά (Γιώργος Μαρκόπουλος, Αντώνης Φωστιέρης, Γιώργος Χρονάς). Πρώτον, η ‘είσοδος’ του στο χώρο της ποίηση συντελείται στα 1968, λίγο πριν από την έλευση της δεκαετίας του 1970, σε μία περίοδο όπου ακόμη ίσχυε το καθεστώς της «προληπτικής λογοκρισίας», κατά την διατύπωση του Θανάση Φραγκόπουλου. Όπως γράφει ο ίδιος, «απότομη ήταν η άνθιση που επακολούθησε, το 1971, την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, στον τομέα της νέας ποίησης». Δεύτερον, μετέρχεται παρόμοια εκφραστικά μέσα (γράφει και χαϊκού) και γλωσσικά ‘εργαλεία’ και εκτίθεται σε παρόμοια βιώματα. Ανοίγοντας μία μικρή παρένθεση, θα επισημάνουμε πως ενώ ο Αλέκος Φλωράκης εξ αρχής δεν προσέδωσε ένα πολιτικό πρόσημο στην ποίηση του, σε άλλους ομοτέχνους του της ίδιας γενιάς, το πολιτικό πρόσημο υποχώρησε σταδιακά, από την δεκαετία του 1980 και έπειτα. Άρα, προκύπτει ένα αφηγηματικό σχήμα τύπου ‘όσο περισσότερο μειώνεται η έντονη πολιτικοποίηση που παρατηρήθηκε στα πρώτα Μεταπολιτευτικά χρόνια, τόσο περισσότερο υποχωρεί και η επιθυμία των ποιητών να γράψουν πολιτική ποίηση με τον τρόπο που το έκαναν ποιητές πριν από αυτούς’. Ιστορικά αν το δούμε, έναν Έλληνα ποιητή που ομνύει στην αποκαλούμενη και ‘πολιτική ποίηση’, τον εμπνέουν και τον κινητοποιούν όροι-έννοιες όπως ‘όραμα,’ ‘επανάσταση’, ‘ιστορία’, ‘ανατροπή’, ‘ήττα,’ ‘τραύμα’, και όχι ‘πεζά’ κατ’ αυτούς, αλλά πολύ σημαντικά γεγονότα όπως ήσαν η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα στα 1981. Δεν είναι πάντα εύκολο θεωρητικά να διαχωρίσουμε την ‘πολιτική ποίηση’ από την κομματική ένταξη, από την κομματική ταύτιση και από την ιδεολογία (συνήθως Αριστερή). Τρίτον, αλληλεπιδρά μαζί τους, έστω και έμμεσα, κατά την διάρκεια της ποιητικής του πορείας. Τέταρτον, η θεματολογία του είναι ποικίλη, εφόσον ένας βασικός του στόχος, όπως και άλλων ομοτέχνων του, είναι να ανανεώσει την ποίηση και περιεχομενικά. Η Μαρία Ψάχου που μας προσέφερε μία τεκμηριωμένη εργασία την οποία συνοδεύει και μία πλούσια βιβλιογραφία, πέφτει στην ‘παγίδα’ εκείνη του διαχωρισμού που κατατρύχει τόσο την ελληνική ποίηση όσο και την ελληνική λογοτεχνία, ιστορικά. Και ποια είναι αυτή η ‘παγίδα;’ Είναι η ‘παγίδα’ του διαχωρισμού μεταξύ μείζονων και ελάσσονων δημιουργών. Η έμφαση σε έναν τέτοιου τύπου διαχωρισμού ενίοτε παράγει και αρνητικά αποτελέσματα, καθότι αποκρύπτει από το οπτικό-αντιληπτικό πεδίο του δημιουργού διακριτές ποιητικές και λογοτεχνικές ‘φωνές’, οι οποίες αν και δεν ήσαν πολύ γνωστές, δεν στερούνται αξίας και έχουν καταθέσει ένα έργο πολύσημο το οποίο οφείλουμε να ανακαλύψουμε. Βλέπε σχετικά, Ψάχου, Μαρία., ‘Η ποιητική γενιά του 70: ιδεολογική και αισθητική διερεύνηση,’ Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2011, Διαθέσιμη στο: Η ποιητική γενιά του 70: ιδεολογική και αισθητική διερεύνηση (didaktorika.gr) Παρά πολύ καλή και σημαντική δουλειά, από θεωρητική σκοπιά, έχει κάνει ο κριτικός Αλέξης Ζήρας, ο οποίος από την μία πλευρά έχει προχωρήσει στην διασαφήνιση του όρου ‘γενιά του 70’, και, από την άλλη, έχει συμβάλλει στην αντιμετώπιση παρερμηνειών και επιφανειακών, στατικών αντιλήψεων. Βλέπε σχετικά, Ζήρας, Αλέξης., ‘Για τις λογοτεχνικές γενιές,’ Γράμματα και Τέχνες,’ 16, 1983. Και, του ιδίου, Από τη γλώσσα της οργής στην τραυματική γλώσσα. Ποιητές και ποιητικές μετά το 70,’ Φιλολογική, Τεύχος 80, 2002. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει και η φιλολογική μελέτη του ακαταπόνητου Ευριπίδη Γαραντούδη περί ποιητών της δεκαετίας του 1980. Η επιστημονική ‘πειθαρχία’ που τον διακρίνει και η βαθιά γνώση των λογοτεχνικών και ποιητικών τάσεων της εποχής, συνιστούν τα μεγάλα του πλεονεκτήματα. Βλέπε και, Γαραντούδης, Ευριπίδης., ‘Ανθολογία Νεότερης Ελληνικής Ποίησης 1980-1997. Οι στιγμές του νόστου,’ Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1998. Ο απόλυτος πρωταγωνιστής αυτής της δεκαετίας που άκουγε στο όνομα ‘Ανδρέας Παπανδρέου,’ επικάλυψε με χαρακτηριστική ευκολία, όλους τους ποιητές που έγραψαν ποιήματα αυτή την δεκαετία. Επίσης, Φραγκόπουλος, Θανάσης., ‘Έξη ποιητές,’ Εισαγωγή: Κ. Φράϋερ, 1971. Η προσέγγιση του Φραγκόπουλου δεν είναι αυστηρά επιστημονική. Η δε Μαρία Ψάχου, μας έχει δώσει και πιο εξειδικευμένες μελέτες, όπως είναι αυτή σχετικά με το μεταφραστικό έργο των ποιητών που ανήκουν στην γενιά του 70. Βλέπε και, Ψάχου, Μαρία., ‘Το μεταφραστικό έργο της ποιητικής γενιάς του ’70. Γενικές επισημάνσεις,’ Περιοδικό Ελί-τροχος, 1996. Βέβαια, το ποιητικό ύφος του Αλέκου Φλωράκη καθίσταται περισσότερο καταγγελτικό στις αρχές της δεκαετίας του 2010, όταν στη χώρα ενέσκηψε η βαθιά κοινωνική και οικονομική κρίση. Η ελαφριά πίκρα για ‘χαμένα οράματα’, για τα χρόνια που παρήλθαν, διαπερνά την ποιητική συλλογή ‘Τα δέντρα εισβάλλουν από το παράθυρο’ (2017).

[7] Ουσιαστικά από το πρώτο έως το τελευταίο ποίημα της συλλογής, ο ποιητής αναφέρεται σε όλους εκείνους τους συγγραφείς που συνέβαλλαν και στο να καταστεί αναγνώστης, και επίσης, στο να καταστεί ποιητής. Η Τήνος και η τοπιογραφία του Αιγαίου, εντοπίζονται στην ποίηση του.

[8] Βλέπε σχετικά, Πασχάλης, Μιχαήλ., ‘Peter Jeffreys. Ο Καβάφης και η Αισθητική της Παρακμής,’ Ένθετο ‘Βιβλιοδρόμιο,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα Σαββατοκύριακο,’ 16-17/03/2024, σελ. 2. Ο Αλέκος Φλωράκης ούτε εντάσσεται στο κατά Jeffreys «κάδρο της παρακμής» («κάδρο» στο οποίο εντάσσει τον Κωνσταντίνο Καβάφη), ούτε όμως και στην «ποιητική του μεταιχμίου», σύμφωνα με τον Μιχαήλ Πασχάλη, έγκριτο φιλόλογο, ο οποίος μεθοδικά και απολύτως τεκμηριωμένα, καταρρίπτει την υπόθεση εργασίας του Βρετανού Peter Jeffreys περί ένταξης του Καβάφη στο «κάδρο της παρακμής». Της παρακμής της εποχής του; Ο Αλέκος Φλωράκης ανήκει σε μία άλλη κατηγορία: Παρορμητικός ενίοτε (ο Καβάφης ποτέ δεν ‘χάνει τον έλεγχο’ ), με διαρκή προσανατολισμό προς την φύση, συγκρατημένα αισιόδοξος, διδακτικός, κύρια όσον αφορά την γλώσσα και την χρήση της γλώσσας, εκεί όπου δεν διστάζει να στηλιτεύσει τους γλωσσικούς νεωτερισμούς, την επιλογή του μονοτονικού συστήματος, την ‘ιδιόλεκτο’ των νέων. Για τον ποιητή, η ποίηση συνιστά πεδίο εντός του οποίου ‘ανα-βιώνει’ και ‘επι-βιώνει’ η γλώσσα όπως την γνώρισε στα παιδικά του χρόνια. Η ‘καθαρή’ γλώσσα δίχως ‘παράσιτα’. Βλέπε και, Jeffrey, Peter., ‘Στο κάδρο της παρακμής,’ Μετάφραση: Κουζέλη, Λαμπρινή. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 2024. Η γλώσσα δεν απασχόλησε τόσο πολύ άλλους ποιητές της ίδιας ποιητικής γενιάς, εν αντιθέσει με ό,τι συμβαίνει την σημερινή εποχή, με πολλούς ποιητές να καταθέτουν συλλογές που λειτουργούν ως ‘γλωσσικά μανιφέστα’, κινούμενοι διαρκώς μεταξύ Derrida και Chelan.

[9] Βλέπε σχετικά, Φλωράκης, Αλέκος., ‘Ο τελευταίος των Μοϊκανών,’ Ποιητική Συλλογή ‘Στους Αντίποδες ή περί Αντιστροφής,’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Τα ορατά και τα αόρατα…ό.π., σελ. 103.

[10] Βλέπε σχετικά, Φλωράκης, Αλέκος., ‘Ανατομία ενός τοίχου…ό.π., σελ. 117-152.