γράφει η Χρύσα Νικολάκη

Το συγγραφικό έργο του Καζαντζάκη κράτησε μισό αιώνα, από το 1905 ως το 1957. Όλα αυτά τα χρόνια η γραφή υπήρξε η αποκλειστική του ασχολία. Η αναφορά μου σε αυτόν είναι ένας μίτος στην προσέγγιση ενός θρύλου. Η επικαιρότητα του βασίζεται στη διαχρονικότητα του. Αγάπησε με πάθος τη ζωή, τη γυναίκα, τη φύση, τον άνθρωπο. Μίλησε για την δική του αλήθεια. Χάραξε το δικό του ταξίδι. Την προσωπική του Οδύσσεια. Κατόρθωσε να συγκεραστεί μέσα του, τον Δαίμονα και τον Άγγελο, επιμένοντας στην προσωπική του θεώρηση πως το καλό και το κακό είναι ένα.

Η Οδύσσεια, θεωρείται από τον ίδιο ως το σημαντικότερο έργο του. Χρειάστηκαν επτά διαδοχικές συγγραφές έως ότου το ποίημα καταλήξει στο τυπογραφείο. Σε αυτό ενυπάρχει η περίφημη κρητική ματιά, δηλαδή η προσωπική του κοσμογονία. Για τον Καζαντζάκη το ταξίδι δεν ήταν μόνο η μετακίνηση σε άλλους τόπους, αλλά ένας τρόπος να συγκεντρώσει τα πλούτη του κόσμου και κατόπιν να τα μετουσιώσει σε καλλιτεχνική δημιουργία. Εκεί, σε αυτή του την ματιά θεμελιώνεται η οικουμενικότητα της σκέψης του.

Σημαντικές προσωπικότητες επηρέασαν τη σκέψη του. Όμως εκείνο που σημάδεψε τη ζωή του ήταν ο στοχασμός του Μπερξόν και του Νίτσε

«Απ’ τον τελευταίο υιοθετεί τις αντιλήψεις του για τον Υπεράνθρωπο, τον διονυσιακό ηρωισμό και τη βούληση για δύναμη. Επιθυμεί να δημιουργήσει μια καινούργια ιδέα, να δώσει ένα καινούργιο νόημα στις σχέσεις Θεού και ανθρώπου. Γνωρίζει πως η αναζήτηση δεν έχει τέλος. Δυο έρωτες επικρατούν σε όλο το έργο του, ο έρωτας για το απόλυτο και ο έρωτας για λύτρωση. Και εδώ βρίσκεται το παράδοξο, ότι καταλήγει στη λύτρωση μη προσμένοντας καμία απολύτως λύτρωση, αφού απαλλάσσεται από κάθε ιδέα και ιδεολογία.

Το εκκλησιαστικό ιερατείο εκείνης της εποχής παρερμήνευσε τελείως το πνεύμα του Ν, Καζαντζάκη. Το 1953 η Εκκλησία της Ελλάδος ζητά τον διωγμό του έχοντας ως επιχείρημα ότι ορισμένα αποσπάσματα από τον Καπετάν Μιχάλη και τον Τελευταίο Πειρασμό ήταν υβριστικά και άθεα. Ο Καζαντζάκης αντιμετωπίζει αυτά τα γεγονότα, με στωικότητα. Όταν αργότερα στην Ελλάδα, υπονομεύτηκε η υποψηφιότητα του για το Νόμπελ, κάνοντας λόγο για την «κομμουνιστική του ιδεολογία «αρκέστηκε μόνο να εκφράσει την πίκρα του στους στενούς του φίλους. Με την κυκλοφορία του μυθιστορήματος Ο Χρίστος ξανασταυρώνεται, η Ιερά Σύνοδος αποφασίζει να ζητήσει την ποινική του δίωξη. Όμως, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων τάχθηκε στο πλευρό του. Ποιοι ήταν όμως οι παράγοντες που συνετέλεσαν σε αυτή την κατεύθυνση;

Πρώτον η παγκόσμια δόξα του συγγραφέα, κατά δεύτερον η ποιότητα των έργων, που μεταπλάθονται σε αξίες εμποτίζοντας την ψυχή του αναγνώστη με ρίγη συγκίνησης και τρίτον η ελληνικότητα, η αλύγιστη ψυχή της Ρωμιοσύνης με όλο της το αγωνιστικό σθένος. Όπως είπε και ο Κ. Τσάτσος η δίωξη του Καζαντζάκη ήταν άδικη γιατί

«Από τους συγχρόνους Έλληνες λόγιους και ποιητές ο θρησκευτικότερος είναι ο Καζαντζάκης. Χωρίς να είναι αυτό που λένε θρησκευόμενος, είναι ο μόνος που παλεύοντας με το θρησκευτικό πρόβλημα, αγωνιά να βρει το Θεό». Μερικά χρόνια μετά, το έτος 1957, βρίσκεται στο φεστιβάλ των Καννών, όπου προβάλλεται με επιτυχία η ταινία του Ντασέν: Aυτός που πρέπει να πεθάνει, βασισμένο στο απαγορευμένο βιβλίο του «Ο Χρίστος ξανασταυρώνεται».

Στην Αναφορά στο Γκρέκο σημειώνει πως γράφοντας την Οδύσσεια συνειδητοποίησε πως δεν ήταν αληθινός γραφιάς, αλλά ένας άνθρωπός που πονούσε κι αγωνιζόταν διακαώς να λυτρωθεί. Αργότερα, στην Ασκητική του, αναφέρει ότι η τέχνη αποτελεί ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί προκειμένου να κατακτηθεί η ελευθερία. Σταθερός θεματικός πυρήνας στο σύνολο του έργου του, είναι ο ανθρώπινος αγώνας για την κατάκτηση της ελευθέριας, που συνδέεται άρρηκτα με την «κρητική ματιά» και τον «ηρωικό πεσιμισμό».

Στην Ασκητική του διαφαίνεται η πεποίθηση του ποιητή ότι αποστολή του ανθρώπου είναι να γίνει σωτήρας του Θεού. Όμως αυτή η διαδικασία είναι αιώνια, αφού πάντα ο Θεός θα κινδυνεύει και πάντα ο άνθρωπός θα τον σώζει. Εδώ ακριβώς σε αυτό σημείο, πρέπει να κατανοήσουμε ότι για την σωτηρία του Θεού κατά τον Κ. ήταν βασική προϋπόθεση ο ανθρώπινος αγώνας. Για τον Καζαντζάκη αυτός ο ανθρώπινος αγώνας δεν έχει κανένα νόημα. Εν τούτοις, ο άνθρωπός, οφείλει να συνεχίσει να αγωνίζεται, χωρίς ωστόσο να διατηρεί καμία ελπίδα και χωρίς να φυλά κανέναν φόβο στην ψυχή του.

Ο «ηρωικός πεσιμισμός», που προαναφέραμε απορρέει από την κρητική του ματιά. Όταν ήρθε σε επαφή με την Μινωική τοιχογραφία στα «ταυροκαθαψια», έλαβε μια ενορατική αποκάλυψη, κάτι που αποκαλύπτει στην «Αναφορά στο Γκρέκο». Στην φράση που είναι γραμμένη πάνω από τον τάφο του, αποκαλύπτεται αυτή η «κρητική ματιά» του. «Δεν φοβούμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι λέφτερος» που σημαίνει: Ενσυνείδητα, χωρίς φόβο και ελπίδα αντιμετώπιση του κενού, του θανάτου. οι Καζαντζακικοί ήρωες πολεμούν ενάντια σε όλα τα κατεστημένα, κατά της αδικίας και της φαυλότητας, σε έναν κόσμο που προσπαθεί να τους συντρίψει. Στο τέλος οι ήρωες του, πεθαίνουν χωρίς ελπίδα, χωρίς πάθος βαδίζοντας προς την άβυσσο.

Εκτός από την καταστροφική σχεδόν παρουσία του ήρωα υπάρχουν κι άλλα κοινά χαρακτηριστικά στα έργα του συγγραφέα, όπως είναι οι πολικές αντιθέσεις μεταξύ καλού και κακού και ελευθέριας σκλαβιάς. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό είναι η χρήση του μυθολογικού στοιχείου, που βασίζεται στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, στα Ευαγγέλια και την Ανατολική μυθολογία. Η χρήση αυτών των στοιχείων έχει σαν σκοπό να εξηγήσει μια υψηλή αλήθεια, ώστε να προσεγγίσει στους αναγνώστες την κοσμοθεωρία του.

Το εντυπωσιακό στοιχείο στον Καζαντζάκη δεν είναι μόνο η ποικιλία των ενδιαφερόντων του και ο τεράστιος όγκος της συγγραφικής του δραστηριότητας αλλά και η απήχηση του έργου του η οποία λαμβάνει παγκόσμια διάσταση. Ο Καζαντζάκης είναι ένας από τους ελάχιστους συγγράφεις σε παγκόσμιο επίπεδο ο οποίος κατάφερε να ξεπεράσει τα ευρωπαϊκά επίπεδα και να αγκαλιάσει όλη την υφήλιο, μεταφραζόμενος στα αραβικά, τα περσικά, τα τουρκικά τα κινεζικά και τα αφρικανικά. Εκείνη, που συνέβαλε καθοριστικά στην έκδοση ανέκδοτων βιβλίων του, μεταξύ των οποίων, ήταν και η Αναφορά στο Γκρέκο, είναι η Ελένη Καζαντζάκη. Επιπλέον, το βιογραφικό της μελέτημα ο Ασυμβίβαστος, υπήρξε η πρώτη συνολική βιογραφία του συγγραφέα.

Ο Καζαντζάκης αναζήτησε πέρα από τον αισθητισμό ένα ύφος πέρα από την ωραιολογία και τη γλωσσική της διακόσμηση την πνευματική άσκηση, το μεθύσι της ψυχής. Δεν περιοριζόταν μόνο στην καλλιέργεια του λαμπρού ύφους αλλά στην απελευθέρωση της ανθρώπινης ψυχής. Υπήρξε μεγάλος ελληνολάτρης, έκανε την Ευρώπη Ελλάδα και πραγματοποίησε με τον πλούσιο λόγο του τον εξελληνισμό όλων των εθνών φυλών και θρησκειών. Παραμένει μια ιστορική προσωπικότητα, ένας πνευματικός οδηγός που με το φως του μυαλού του και τη λάμψη της κουβέντας του εξαντλούνται όλα τα θέματα με τον πιο απλό αλλά και συνάμα βαθύ τρόπο. Η ικανότητα του να γενικεύει την κάθε ασήμαντη λεπτομέρεια δημιουργεί την φιλοσοφική του σκέψη. Μέσα στο εφήμερο και περαστικό οραματίζεται το αιώνιο, προσβλέπει στη σωτηρία του ανθρώπου και την αφή της ουσίας. Παραμένει αθεράπευτα αισιόδοξος. Τονίζει ότι ο άνθρωπός θα σωθεί. Να πεθαίνεις κάθε μέρα φωνάζει… Τέλος κάνε ότι δεν μπορείς! Αυτή είναι η παρακαταθήκη του… η αγωνιστικότητα του… η συνταύτιση του έργου του με τη λέξη ελευθερία!

Το σχόλιό σας είναι επιθυμητό!