απολείπειν ο θεός Αντώνιον

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’, ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές—
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια που χάνεις. 

του Δήμου Χλωπτσιούδη

Ο Καβάφης δημιουργεί μόνος του ένα ποιητικό είδος, που στα υστερότερα χρόνια πήρε κεντρική θέση στη νεοελληνική ποίηση και επηρέασε αποφασιστικά όλη την εξέλιξή της.

Δεν υπάρχει ίσως άλλος ποιητής που να εξέφραζε τόσο έγκυρα τον ποιητικό του κόσμο με την επίμονη αυτή αναδρομή στην ιστορία.

Το ιστορικό παρελθόν τον βοηθά να πετύχει μέσα από την απόκρυψη την πιο καίρια έκφραση και μέσα στον ιστορικό μύθο κρύβει πράγματα που ο ίδιος ανακαλύπτει βαθιά στον εσωτερικό του κόσμο και δεν είναι από εκείνα που λέγονται με απλό τρόπο ή κατευθείαν.

Τα ποιήματα του Καβάφη δεν έχουν κανένα ίσως από τα χαρακτηριστικά των ποιημάτων της εποχής του. Στηρίζεται σε αρχαίους συγγραφείς, κατά κύριο λόγο των ελληνιστικών χρόνων, της ύστερης αρχαιότητας και της βυζαντινής περιόδου. Από τους αρχαίους συγγραφείς άλλοτε παίρνει την αφορμή, άλλοτε μία σκέψη τους· μερικές δανείζεται ένα ανέκδοτο ή ένα επεισόδιο και μερικές ένα ποίημα, που όμως όλα τα τεχνουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε ξεχνάμε συχνά την αρχική προέλευση της πηγής του.

Την εποχή που γράφτηκε το ποίημα η Αλεξάνδρεια δεσπόζει στην ποιητική συνείδηση του Καβάφη το αρχαίο και σύγχρονο χρονικά επίπεδο. Το ποίημα αυτό καθιέρωσε τον ποιητή μαζί με την Ιθάκη που γράφτηκε δύο μήνες νωρίτερα. Το ποίημα γράφτηκε με αφορμή ένα χωρίο του Πλουτάρχου στο Βίο του Αντωνίου, όταν σύμφωνα με την παράδοση του εμφανίστηκε ένα όραμα (ἐν ταῦτῃ τῃ νυκτί λέγεται, μεσούσῃ σχεδόν, ἐν ἡησυχίᾳ καί κατηφείᾳ τῆς πόλεως διά φόβον καί προσδοκίαν τοῦ μέλλοντος οῦσης, αἰφνίδιον ὁργάνων τε παντοδαπῶν ἐμμελεῖς φωνάς ἀκουσθῆναι, καί βοήν ὄχλου μετ’ εὐασμῶν καί πηδήσεων σατυρικῶν, ὥσπερ θιάσου τινός οῦκ ᾶθορύβως ἐλαύνοντος. Εἶναι δέ τήν ὁρμήν ὁμοῦ τι διά τῆς πόλεως μέσης, ἐπί τήν πύλην ἔξω, τήν τετραμένην πρός τοῖς ἀναλογιζομένοις τό σημεῖον ἀπολείπειν ὁ θεός Ἀντώνιον, ῴ μάλιστα συνοξομοιῶν καί συνοικειῶν ἑαυτόν διετέλεσε)..

Ο στίχος του διατηρεί όλα τα πεζολογικά χαρακτηριστικά. Μοιάζει πιο πολύ με ένα πεζό έργο, παρά με γνήσιο ποίημα. Έτσι όμως γίνεται πιο ρεαλιστικό. Το μέτρο είναι το ιαμβικό (που είναι πολύ κοντά στον πεζό λόγο), αλλά και αυτό ακόμα είναι χαλαρό. Ο στίχος του είναι δεκατρισύλλαβος ή δεκαπεντασύλλαβος χωρίς να διακρίνονται στροφές. Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει, ενώ τα νοήματα εκφράζονται μέσα σε δύο στίχους. Ακόμα και η γλώσσα του Καβάφη είναι τελείως ιδιότυπη. Και αυτή βοηθά στο ρεαλισμό. Δε μοιάζει με την αθηναϊκή καθαρεύουσα, αλλά ωστόσο διατηρεί ορισμένα από τα δικά της χαρακτηριστικά. Ο λόγος του είναι γυμνός από καλολογικά στοιχεία. Δεν έχει διακοσμητικά στοιχεία όπως επίθετα, εικόνες, παρομοιώσεις , όπως είδαμε αλλού.

Το ποίημα χωρίζεται σε δύο μέρη· το ένα εισάγει τον αναγνώστη στο θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους που μοιραία σκεπάζει τα πάντα. Το δεύτερο μέρος είναι οι συμβουλές του ποιητή για την αποδοχή των μοιραίων γεγονότων με θάρρος χωρίς παράπονα.

Οι στίχοι 7 και 8 αποτελούν ένα είδος σύνδεσης ανάμεσα στα δύο μέρη που απαρτίζουν το ποίημα. Η μία ενότητα εισάγει τον αναγνώστη στο θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους, που μοιραία σκεπάζει τα πάντα, ενώ η δεύτερη περιέχουν τις συμβουλές του ποιητή για την αποδοχή των μοιραίων γεγονότων με στωικό θάρρος χωρίς παράπονα. Στο δίστιχο τούτο ο ποιητής στηρίζει τη σημασία της πόλης της Αλεξάνδρειας που αξιώθηκε να τη χαρεί ο Αντώνιος και τις προστακτικές που αργότερα θα επαναληφθούν προσδίδοντας στο ποίημα ένα φιλοσοφικό-διδακτικό τόνο.

Διαπιστώνουμε τη χαρακτηριστική επανάληψη των στίχων 7-8 στον 12 και 19 αντίστοιχα· μάλιστα η δεύτερη ενότητα μοιάζει να αναπτύσσει αυτή ακριβώς τη συμβουλή του ποιητή. Αξιοσημείωτη είναι η παρήχηση ορισμένων φθόγγων και οι επακόλουθες ηχητικές εντυπώσεις (ώρα, αόρατος). Σημαντική είναι και η παρατήρηση ότι υπάρχει μία εναλλαγή στις ενότητες ανάμεσα σε θετικές και αρνητικές, εντείνοντας της δραματική κατάσταση και ον ερχομό του μοιραίου τέλους.

Ο ποιητής μεταχειρίζεται την Αλεξάνδρεια σαν ένα σύμβολο δίνοντάς της μεταφορική έννοια. Δεν είναι απλώς το όνομα μιας πολιτείας, αλλά η ίδια η ζωή· έτσι η καβαφική Αλεξάνδρεια γίνεται συνώνυμο της ζωής. Ο ποιητής παράλληλα, θεοποιεί την πόλη· είναι ο θεός που έφτασε να λατρεύει ο Αντώνιος ή καλύτερα ο θεός που αξιώθηκε να λατρεύει. Και τούτος ο θεός τον εγκαταλείπει, πριν από την ήττα του, χαρίζοντάς του μία τελευταία απόλαυσι την εξαίσια μουσική ενός θιάσου αόρατου. Είναι η τελευταία απόλαυση καθώς στις λέξεις τέτοια πόλι εννοούνται όλες οι προηγούμενες απολαύσεις και χαρές (εννοώντας τις υπόλοιπες χαρές της ζωής)· ωστόσο, όλα κάποτε τελειώνουν και η ζωή οι θνητοί είναι καταδικασμένοι να χάνουν τα πάντα την έσχατη ώρα.

Τα ποιήματά του τα χαρακτηρίζει η σοβαρότητα. Δε θα βρούμε στον Καβάφη την εύθυμη νότα, την πολυχρωμία. Ειρωνεία άφθονη, αλλά ειρωνεία συνοδευμένη από μια γκριμάτσα τραγική. Από την ηδονική, την ιστορική ή τη φιλοσοφική άποψη, αδιάφορο, το καίριο είναι η συνειδητοποίηση της δραματικής ουσίας της ζωής, η αίσθηση της παρακμής και της ματαιότητας. Η τραγική όμως αυτή συναίσθηση δεν οδηγεί στη διάλυση και στην απιστία• το αίσθημα της αξιοπρέπειας και της υπερηφάνειας, η βαθύτερη συνείδηση του ανθρώπου, αποτελούν το αντίρροπο και θεμελιώνουν την πίστη και τη σωτηρία.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του ποιήματος είναι οι δύο προστακτικές (θρηνήσεις, αποχαιρέτα την). Ωστόσο, η προστακτική κρύβει το βαθύτερο νόημα της έντιμης και θαρραλέας αποδοχής των αντιξοοτήτων της ζωής ακόμα και την ύστατη στιγμή της απόλαυσής τους. Οι θνητοί, ακόμα και οι μεγάλοι στρατηγοί, οφείλουν να αντικρίζουν την πραγματικότητα και την αναπότρεπτη απώλεια όλων όσων αντιπροσωπεύει η Αλεξάνδρεια-ζωή. Η προστακτική φωνή του ποιητή είναι κυρίως η μάσκα που κρύβει την επίκληση, τη θεοποίηση της πόλης και που αποτελεί τον πυρήνα της ποίησής του.

Η πραγματικότητα πρεσβεύει ο ποιητής πρέπει να αντιμετωπίζεται στωικά· ο άνθρωπος οφείλει με θάρρος να αποδέχεται το τέλος της ευτυχίας και της ζωής απολαμβάνοντας την τελευταία στιγμή. Με το μοτίβο αυτό ο Καβάφης εισάγει την ήττα και το αναπόφευκτο τέλος, αλλά και αναλόγως την ψύχραιμη αποδοχή των γεγονότων χωρίς αυταπάτες.