–

γράφει ο

Ανδρέας Αντωνίου

–

διὸ ὥσπερ εἴπομεν ἤδη καὶ ταύτῃ θεσπέσιος ἂν φανείη Ὅμηρος παρὰ τοὺς ἄλλους, τῷ μηδὲ τὸν πόλεμον καίπερ ἔχοντα ἀρχὴν καὶ τέλος ἐπιχειρῆσαι ποιεῖν ὅλον· λίαν γὰρ ἂν μέγας καὶ οὐκ εὐσύνοπτος ἔμελλεν ἔσεσθαι ὁ μῦθος, ἢ τῷ μεγέθει μετριάζοντα καταπεπλεγμένον τῇ ποικιλίᾳ.

Αριστοτέλους – Περί Ποιητικής  1459a

Το να γράψει κανείς λογοτεχνία του φανταστικού – είτε αυτό πρόκειται για επιστημονική φαντασία είτε για μεσαιωνική φαντασία – σημαίνει να αντιμετωπίζει μια πρόκληση σχεδόν a priori: Την πρόκληση να πρέπει να παντρέψει δύο αντιφατικά στοιχεία, αφενός το χτίσιμο του κόσμου (το world-building επί το αγγλικότερον) και αφετέρου το χτίσιμο της πλοκής. Σχεδόν εξ ορισμού, το ένα αναιρεί το άλλο. Όσο περισσότερο μπαίνει στον κόπο ο συγγραφέας να περιγράψει τον κόσμο στον οποίο εκτυλίσσεται η πλοκή, τόσο η πλοκή μπαίνει σε δεύτερη μοίρα.

Οι περιγραφές του περιβάλλοντος ή οι περιγραφές των ηθών του κόσμου, η αναφορές στην ιστορία των βασιλείων, ακόμη και οι διάλογοι που απλώς εκθέτουν τις απαραίτητες πληροφορίες για την κατανόηση του αναγνώστη αφαιρούν από την δράση της πλοκής – και με τον όρο δράση αναφέρομαι όχι στις μάχες, αλλά στην ίδια την πορεία της ιστορίας από σημείο σε σημείο. Όταν ο Tolkien περιγράφει την Godolin για παράδειγμα, μας ζωντανεύει τον κόσμο του Beleriand  αλλά αφήνει στάσιμη την πλοκή που θα οδηγήσει στην πτώση της πόλης από τις δυνάμεις του σκότους. Όταν ο Martin στο A Song of Ice and Fire μας κάνει διαλέξεις για την δυναστεία των Targaryen, μας βοηθάει να καταλάβουμε το συγκείμενο μέσα στο οποίο συμβαίνει η πλοκή, τα εργαλεία ίσως για να καταλάβουμε τι συμβαίνει, αλλά εκείνη την ώρα δεν συμβαίνει απολύτως τίποτα.

Αντιστρόφως, όσο περισσότερο εκτυλίσσεται η πλοκή, τόσο λιγότερο μπαίνει ο κόσμος σε δεύτερη μοίρα. Αυτό που μετράει στην πλοκή δεν είναι η παράδοση (το lore) του κόσμου, αλλά τα κίνητρα, οι πράξεις και οι χαρακτήρες, που θα μπορούσαν να υπάρχουν ανεξάρτητα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο δρουν. Οι μάχες, οι δολοπλοκίες, οι έρωτες, το χτίσιμο των χαρακτήρων συμβαίνει σε οποιοδήποτε κόσμο, είτε αυτό λέγεται Γη ή Μέση Γη ή Westeros ή Dune.

Αυτό δεν σημαίνει πως τα δύο δεν μπορούν να συμπορευτούν ή  πως το ένα δεν αναδεικνύει το άλλο. Μια διδακτική ιστορία που λέει ένας σοφός μέντορας μπορεί ταυτόχρονα να εδραιώνει την σοφία του χαρακτήρα και παράλληλα να προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία και τον κόσμο. Ένας γάμος μπορεί να χτίζει τον κόσμο και να δίνει λεπτομέρειες για τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής/εποχής, αλλά παράλληλα μπορεί να είναι ένα κομβικό σημείο στην εξέλιξη της ιστορίας – και όλοι ξέρουμε που αναφέρομαι. Σε γενικές γραμμές όμως, η αντίθεση μεταξύ του στατικού χτισίματος του κόσμου και της δυναμικής εξέλιξης μπορεί να αποδειχθεί η μεγαλύτερη πρόκληση για ένα βιβλίο της λογοτεχνίας του φανταστικού.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι και πολλές τεχνικές για να αποφύγει κανείς αυτό το πρόβλημα, αλλά κατά την γνώμη μου η ιδανικότερη είναι η διαπίστωση του Αριστοτέλη για την Ιλιάδα του Ομήρου. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη,  η σπουδαιότητα στην Ιλιάδα κρύβεται στο γεγονός πως ο Όμηρος δεν αφηγείται όλα τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου, αλλά ασχολείται μόνο με ένα πολύ περιορισμένο χρονικό πλαίσιο και ειδικά με ένα μόνο γεγονός: την μήνιν του Αχιλλέα απέναντι στον Αγαμέμνονα, η οποία λήγει με τον θάνατο του Έκτορα και την επιστροφή του σώματός του στον Πρίαμο. Ο Όμηρος δεν ασχολείται με τα γεγονότα που οδήγησαν στον πόλεμο, ούτε τα πρώτα χρόνια του πολέμου, ούτε βέβαια στο τέλος του. Κρατώντας τον «κόσμο» περιορισμένο, ο Όμηρος μπορεί να εμβαθύνει, να αναπτύξει και να αναδείξει καλύτερα αυτά που καθιστούν την Ιλιάδα ένα διαχρονικό αριστούργημα: Την δομή και την εξέλιξη της πλοκής, την σύγκρουση των χαρακτήρων, την περιγραφικότητα και την δεινή αφηγηματικότητα.

Βέβαια σε αντίθεση με τους σύγχρονους συγγραφείς, ο Όμηρος έχει το πλεονέκτημα. Ο κόσμος της Ιλιάδας είναι ήδη γνωστός στο ακροατήριό του και δεν χρειάζεται να εξηγεί βασικές πληροφορίες, όπως για παράδειγμα τον λόγο για τον οποίο συμβαίνει ο πόλεμος ή ποιος είναι ο Δίας. Όταν ο κόσμος είναι εντελώς καινούργιος – για παράδειγμα η Μέση-Γη – το κάθε τι πρέπει να εξηγείται. Ο Δίας και ο Ποσειδώνας μπορεί να είναι οικείοι στην Ιλιάδα, αλλά ο Άουλε και ο Μόργκοθ όχι. Ο λόγος για τον οποίο πολεμούν οι Δαναοί με τους Τρώες είναι γνωστός, αλλά η προϊστορία του δαχτυλιδιού είναι κάτι που πρέπει να εδραιωθεί ρητά στο βιβλίο, αν πρόκειται ο αναγνώστης να αποκτήσει ευκρινέστερη εικόνα για το τι συμβαίνει. Ως εκ τούτου, η εστίαση στην σύγχρονη φαντασία πρέπει να είναι ακόμη πιο εύστοχη, καθώς το μέγεθος των πληροφοριών που πρέπει να μεταδοθούν στον αναγνώστη είναι πολλαπλάσιο.

Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που εντόπισα στο έπος επιστημονικής φαντασία του Frank Herbert, Dune. Στο πρώτο βιβλίο του Dune, o Herbert προσπαθεί – πολλές φορές επί τροχάδην – να αναφέρει όλες τις πληροφορίες που απαρτίζουν τον κόσμο του, να εξηγήσει όλες τις σέχτες και τα τάγματα, τις φυλές και τους πλανήτες. Μέσα στις εξακόσιες σελίδες του πρώτου βιβλίου, ο Herbert θα προσπαθήσει να χωρέσει στοιχεία που θα χρειάζονταν έξι χιλιάδες σελίδες για να αναπτυχθούν επαρκώς: Οι πλανήτες του Κάλανταν και του Αρράκις, οι οίκοι των Ατρείδων και των Χαρκόνεν, ο Αυτοκράτορας και τα τάγματά του, η Συντεχνία και οι Μπένε Τζέζεριτ, οι πρόφητείες για τον Μουαντ Ντίμπ και τον Κουίζατς Χαντεράχ, οι Φρέμεν και τα έθιμά τους, το μπαχαρικό και οι ιδιότητές του, ολόκληρη η τεχνολογία του κόσμου, από τα μεταγωγικά και ορνιθόπτερα μέχρι τις ενεργειακές ασπίδες και τις αποστακτικές στολές, του Μεντάτ, την ψυχορύθμιση και ένα σωρό άλλες πληροφορίες οι οποίες είναι απαραίτητες για την κατανόηση του κόσμου. Και όλα αυτά, χωρίς καν να ασχοληθούμε με τα ακόμη βασικότερα στοιχεία που θα στηρίξουν το ίδιο το βιβλίο: Τους χαρακτήρες, τα κίνητρά τους, τις σκέψεις τους, την ίδια την πλοκή και την δράση που θα καθοδηγήσουν τις πράξεις τους. Και αυτοί οι χαρακτήρες δεν είναι λίγοι, από ολόκληρο τον οίκο των Ατρειδών και την αυλή τους, μέχρι την ηγεσία των Φρέμεν, τον οίκο των Χαρκόννεν, τους ανεξάρτητους χαρακτήρες όπως τον πλανητολόγο Λιετ Κάινς.

Ο τρόπος που βρίσκει ο Herbert για να συμφιλιώσει τις δύο αντιφατικές δυνάμεις της μυθοπλασίας ήταν να εμβαθύνει στον κόσμο, εις βάρος της πλοκής. Η πλοκή στο πρώτο βιβλίο του Dune είναι όσο πιο περιορισμένη μπορεί να είναι. Τα βασικά γεγονότα που οδηγούν την πλοκή είναι ελάχιστα από το δεύτερο μισό του βιβλίου, τα χρονικά άλματα που κάνει η αφήγηση κάνει τα πράγματα ακόμη δυσκολότερα. Τα βασικά γεγονότα γύρω από τα οποία περιστρέφεται το βιβλίο είναι δύο: Αφενός η απόφαση του αυτοκράτορα να δώσει την διοίκηση του Αρράκις στους Ατρείδες και (spoiler alert) o θάνατος του δούκα Λέτο Ατρείδη κάπου στα μέσα του βιβλίου. Μπορεί η αφήγηση να ξεκινάει με το πρώτο γεγονός, αλλά η πραγματική πλοκή του έργου ξεκινάει με το δεύτερο. Η ιστορία του Dune είναι η ιστορία του Πώλ Ατρείδη και πως αυτός – ξεκινώντας από τον θάνατο του πατέρα του – καταλήγει σε ένα ταξίδι για να γίνει ο Μεσσίας, ο Κουίζατς Άντεραχ, που θα λυτρώσει τον Αρράκις και θα τον μετατρέψει σε παράδεισο. Ακριβώς επειδή ο Herbert πρέπει να χωρέσει ένα τεράστιο τόνο πληροφοριών σε πολύ λίγο χώρο για να ξεκινήσει την ιστορία του, το πρώτο μέρος του Dune είναι ένα παράδειγμα προς μίμηση όσον αφορά το worldbuilding – με τις προφητείες για τον Μεσσία, τα έθιμα και τις πολιτικές ίντριγκες –  αλλά ένα παράδειγμα προς αποφυγήν όσον αφορά την εξέλιξη της ιστορίας.

Αν ο Herbert έκανε δικαίως την απόφαση να θυσιάσει κάτι για να κερδίσει κάτι άλλο, υπάρχουν άλλοι συγγραφείς που δεν είναι διατεθειμένοι να κάνουν οποιαδήποτε θυσία, πιστεύοντας πως μπορούν να έχουν και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το A Dance of Dragons, το πέμπτο βιβλίο στην σειρά του A Song of Ice and Fire, που όλοι το γνωρίσαμε μέσω της σειράς Game of Thrones.

Ο Martin δεν πιστεύει πως μπορεί να έχει και το βάθος του κόσμου και την έκταση της πλοκής σε ένα βιβλίο. Το αποτέλεσμα ήταν ένα βιβλίο 1500 σελίδων σε δύο τόμους, στο οποίο μαθαίνουμε τι κάνει ένας ολόκληρος κόσμος ανά πάσα στιγμή. Οι χαρακτήρες είναι τόσοι πολλοί, τα μέρη του κόσμου τόσο πολλά, η ιστορία του κόσμου πάει πίσω τόσους πολλούς αιώνες που το βιβλίο «ξεχειλώνει» από παντού. Αν σε αυτό προσθέσεις το γεγονός πως ήδη υπάρχουν άλλα τέσσερα βιβλία με πλοκή, χαρακτήρες και πληροφορίες για την ιστορία του κόσμου, το βιβλίο γίνεται ακόμη πιο δύσκολο.

Κάνοντας ακριβώς το αντίθετο από αυτό που έκανε ο Όμηρος, ο Martin προσπαθεί να μιλήσει για τα πάντα και μάλιστα από πολλές ταυτόχρονες οπτικές γωνίες. Πέρα από τις ιστορίες που συμβαίνουν στο Meereen, στο Braavos, στο Τείχος και πέρα από το Τείχος, στο Winterfell, στα Iron Islands, στο Citadel και στο Dorne, ο Martin – υιοθετώντας την τακτική των point of views, δηλαδή της αφήγησης της ιστορίας από την οπτική γωνιά του χαρακτήρα – λέει πολλές φορές την ίδια ή κομμάτια της ιστορίας από την προοπτική πολλών χαρακτήρων: η Cersei, ο Jaime και άλλοι χαρακτήρες που δρουν στο King’s landing εμφανίζονται και παράλληλα με την πλοκή, προσφέρουν τις σκέψεις τους ή κομμάτια της προιστορίας του βιβλίου.

Το αποτέλεσμα είναι ένα ατέλειωτο βιβλίο – το οποίο όσο καλογραμμένο και να είναι – είναι τόσο «all over the place», που χάνει την εστίασή του και την συγκέντρωσή του. Τελικά το A Dance of Dragons είναι ένα βιβλίο το οποίο δεν έχει μια ξεκάθαρη δομή, απλώς αποτελεί μια συνεχής εξιστόρηση των πράξεων των χαρακτήρων που θεωρητικά ακολουθεί, αλλά που από βιβλίο σε βιβλίο αλλάζουν καθώς προστίθενται νέοι.

Ο λόγος που επιμένω στο πόσο έχει ξεφύγει η ιστορία στο Α Dance of Dragons είναι γιατί κατά την γνώμη την καλύτερη εφαρμογή της συμβουλής του Αριστοτέλη είναι και πάλι ο Martin, αλλά στο πρώτο βιβλίο της σειράς, στο πρώτο Game of Thrones.

Κατά τη γνώμη μου, το πρώτο Game of Thrones τηρεί την ιδανική ισορροπία μεταξύ του χτισίματος του κόσμου και της εστιασμένης πλοκής.

Ο κόσμος είναι τόσος, όσος χρειάζεται να είναι. Παρόλο που γίνονται αναφορές στην έκταση του κόσμου π.χ Yi Ti και το Asshai, εντούτοις το βιβλίο ξέρει πολύ καλά που θέλει να εστιάσει: Στο τείχος, λόγων των White Walkers, στο Winterfell, στο King’s Landing και λίγο στους Dothraki. Παρόλο που υπάρχουν ένα σωρό οίκοι για να ασχοληθεί, η πλοκή μένει μόνο στους δύο-τρεις βασικούς, τους Stark, τους Lannister και τους Targaryen. Ακόμη κι όταν εμφανίζονται νέες πληροφορίες – π.χ ο χαρακτήρας της Lysa Arryn – αυτό εντάσσεται οργανικά στην πλοκή: Η Lysa είναι αδερφή της Catelyn και σύζυγος του δολοφονηθέντος Jon Arryn που πρακτικά δίνει το έναυσμα για την πλοκή. To Eyrie στο πρώτο βιβλίο είναι τόσο, όσο το προστάζει η πλοκή. Αντίθετα σε μεταγενέστερα βιβλία, μαθαίνουμε κυριολεκτικά τα πάντα για αυτό, αφού εμφανίζονται μια ντουζίνα νέοι χαρακτήρες που παίζουν ρόλο μόνο σε ένα πολύ μικρό κομμάτι της ιστορίας, ήτοι την ιστορία της Sansa Stark. Στοιχεία που δεν υπάρχει λόγος να εμφανιστούν, δεν εμφανίζονται ποτέ στο πρώτο βιβλίο, περιοχές ολόκληρες, οίκοι ολόκληροι, ιστορίες επί ιστοριών, και κάθε λογής lore και backstory μένουν ως υποσχέσεις ή ως ανοιχτά ερωτήματα, αλλά ποτέ δεν μπαίνουν στο δρόμο της ιστορίας που τόσο ξεκάθαρα υπάρχει στο βιβλίο.

Όσο περιορισμένος είναι ο τεράστιος κόσμος του Martin στο πρώτο βιβλίο, άλλο τόσο περιορισμένη είναι και η πλοκή του. Η βασική εστίαση είναι στα γεγονότα που συμβαίνουν στο King’s Landing, οι ίντριγκες που κάνουν την πλοκή να εξελίσσεται: Η έρευνα του Ned Stark, η απαγωγή του Tyrion από την Catelyn, δείχνουν πως το βασίλειο είναι σε αναβρασμό και πως το παιχνίδι του θρόνου είναι αυτό στο οποίο εστιάζει η πλοκή. Ταυτόχρονα υπάρχουν οι δευτερεύουσες προς το παρόν ιστορίες των βασικών χαρακτήρων του βιβλίου: Ο Jon Snow στο τείχος, η Daenerys και ο Bran στο Winterfell. Κι όμως, παρόλο που η εστίαση είναι τόσο περιορισμένη στο πρώτο βιβλίο, αυτός ο περιορισμός αναδεικνύει την πραγματική αξία του βιβλίου.

Προφανώς και ο Herbert και ο Martin είναι μάστορες του φανταστικού και τα βιβλία τους είναι πλέον ιερά για την λογοτεχνία του φανταστικού. Στόχος του άρθρου δεν είναι τα βάλω με τους μεγάλους πρωτοπόρους της λογοτεχνίας του φανταστικού, ούτε να κάνω τον έξυπνο, εντοπίζοντας τις τυχόν αδυναμίες τους. Η σύνδεση του Dune, του Game of Thrones και της Ιλιάδας με τον Αριστοτέλη, έχει ως στόχο ένα βασικό συμπέρασμα, το οποίο απευθύνεται, τόσο στον αναγνώστη όσο και στον επίδοξο συγγραφέα της λογοτεχνίας του φανταστικού.

Στόχος το άρθρου είναι να εστιάσει σε μια βασική αρχή: Η αληθοφάνεια του εκάστοτε κόσμου του φανταστικού δεν εξαρτάται από την ποσότητα πληροφοριών που αναφέρεται στο βιβλίο. Αληθοφανής κόσμος του φανταστικού δεν είναι αυτός που σου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια κάθε σπιθαμή του χάρτη, κάθε έτος της ιστορίας, κάθε στοιχείο της παράδοσης. Αληθοφανής κόσμος δεν είναι αυτός που δεν έχει καμία τρύπα, καμία αντίφαση, καμία παράλειψη. Ο ίδιος ο πραγματικός κόσμος που ζούμε είναι γεμάτος με τρύπες, αντιφάσεις και παραλείψεις.

Αυτό που κάνει ένα φανταστικό κόσμο πραγματικό, αυτό που πραγματικά μας κάνει να χανόμαστε μέσα στο Westeros και στο Dune, στην Temeria ή στην Μέση-Γη είναι αυτό που λέει ο Αριστοτέλης: η συγκρατημένη, μετρημένη και εστιασμένη αφήγηση που εστιάζει εκεί που εστιάζει κάθε μυθιστόρημα που ζωντανεύει μια ιστορία μπροστά μας: Στους ενδιαφέροντες χαρακτήρες, στην δράση της πλοκής, στην λογοτεχνική αφηγηματικότητα. Το Westeros μας ενδιαφέρει, όχι γιατί κάποια στιγμή ο τάδε οίκος μάλωσε με τον δείνα βασιλιά, αλλά γιατί υπάρχουν χαρακτήρες όπως ο Tyrion Lannister και ο Eddard Stark. Ο Arrakis είναι ενδιαφέρον κόσμος, όχι γιατί έχει πενήντα φράξιες που παλεύουν μεταξύ τους, αλλά γιατί έχει συγκρούσεις χαρακτήρων και στοχαστικούς διαλόγους.

Κι αυτός είναι ο λόγος που το πραγματικό world-building δεν είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την λογοτεχνία του φανταστικού. Ένας από τους καλύτερους κόσμους της σύγχρονης λογοτεχνίας είναι η Βαρκελώνη στο σύμπαν του Κοιμητηρίου των Λησμονημένων  Βιβλίων, του Carlos Ruiz Zafon. Παρόλο που η Βαρκελώνη είναι υπαρκτή πόλη και η Gondor όχι, στην ουσία αυτών των βιβλίων, οι κόσμοι λειτουργούν αισθητικά με τους ίδιους κανόνες: Η φυλακή του Azgaban δεν διαφέρει από το φρούριο του Μοντζουίκ, το Τιμπιδάμπο δεν διαφέρει από το Sept στο King’s Landing. Η Ράμπλα και η Ραβάλ έχουν την ίδια ζωή και τον ρυθμό που βλέπουμε σε όλους τους κόσμους του φανταστικού.

Εν κατακλείδι, το δίλημμα που θέσαμε στην αρχή, θα λέγαμε πως είναι ένα ψευδο-δίλημμα, γιατί τελικά ο κόσμος δεν χρειάζεται να παραθέτει όλες τις πληροφορίες, να περιγράφει κάθε δρομάκι, να καταγράφει κάθε λεπτό της ιστορίας του. Δεν χρειάζεται να ξέρουμε τι συμβαίνει κάθε στιγμή σε κάθε γωνιά του σύμπαντος, για να παρασυρθούμε από την ομορφιά της αφήγησης. Η αληθοφάνεια δεν βρίσκεται στην πληροφορία, αλλά στην ομορφιά, στην εξαπάτηση, στην αφήγηση που μας παρασέρνει και δεν μας αφήνει να ρωτήσουμε τίποτα για τον κόσμο, αλλά δεχόμαστε τα πάντα ως αληθινά.