Γκέλη Ντηλιά

Το Στίγμα των Βάλτων – Ποιήματα της Φυλακής

_

γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης

–

Από τις εκδόσεις ΑΩ κυκλοφόρησε το 2023 η ποιητική συλλογή της ποιήτριας Γκέλης Ντηλιά με τίτλο ‘Το στίγμα των βάλτων’ και χαρακτηριστικό υπότιτλο ‘Ποιήματα της φυλακής’. Ο υπότιτλος της ποιητικής συλλογής καθίσταται εξόχως σημαντικός, καθότι, εάν δεν συμπυκνώνει, μπορεί και παραπέμπει ευθέως στο περιεχόμενο της συλλογής.

Σε αυτό το πλαίσιο, δύναται να αναφέρουμε πως τα συγκεκριμένα ποιήματα (κάποιος άλλος θα μπορούσε να επιλέξει την έκφραση ‘μικρά ποιητικά θραύσματα’), συνιστούν το ιδιαίτερο ‘προϊόν’ της αλληλεπίδρασης της ποιήτριας με τους φυλακισμένους σε διάφορα καταστήματα κράτησης.

Καθότι η ίδια τυγχάνει «εθελόντρια Σωφρονιστικών Καταστημάτων όπου διδάσκει Αγγλικά, αγγλόφωνο θέατρο και διεξάγει Σεμινάρια-Εργαστήρια Ποίησης».[1] Ευρύτερα ομιλώντας, θα τονίσουμε πως είναι η ιδιότητα της καθηγήτριας των Αγγλικών αυτή που συμβάλλει καθοριστικά στο να δημιουργηθεί ή αλλιώς, να προκύψει, και όχι ex nihilo, ποίηση.

Και εδώ ακριβώς έγκειται η πρωτοτυπία της ποιητικής της συλλογής: Στο ό,τι δηλαδή η συσχέτιση[2] μεταξύ της ιδιότητας που φέρει η Γκέλη Ντηλιά καθίσταται αρκούντως στενή, κάτι που δεν έχουμε παρατηρήσει στην ποιητική παραγωγή της τελευταίας δεκαετίας, για να μην μεταβούμε και πιο πίσω χρονικά. Υπάρχει αυτή η συσχέτιση στην ποίηση του και νοσηλευτή Δημήτρη Μιχελουδάκη; Δεν θα διστάσουμε να απαντήσουμε λέγοντας πως Όχι, δεν υπάρχει.

Ή τουλάχιστον, δεν υπάρχει στον βαθμό που υπάρχει στον ποιητικό λόγο της Γκέλης Ντηλιά, η οποία, αν και καταθέτει πλήθος προσωπικών στοιχείων, δεν αυτο-βιογραφείται, ακριβώς διότι δεν είναι στις προθέσεις της κάτι τέτοιο. Και επίσης, δεν παρωδεί.

Δεν θα διστάσουμε, θεωρητικώ τω τρόπω, να εντάξουμε την ποιητική συλλογή της Γκέλη Ντηλιά ‘Το στίγμα των βάλτων’ στην κατηγορία της ‘στρατοπεδικής’ ποίησης, ή αλλιώς, της ποίησης του εγκλεισμού, στην οποία ανήκουν και κάποιες ποιητικές συλλογές του Γιάννη Ρίτσου[3] που γράφτηκαν ενόσω ο ποιητής βρίσκονταν σε στρατόπεδα εξορίας (βλέπε το κλασικό πλέον σε κύκλους Αριστερών ‘Καπνισμένο Τσουκάλι’ και το λιγότερο γνωστό ‘Ημερολόγια Εξορίας’).

Ποια είναι όμως τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας στην οποία όμως αναφέραμε εμπίπτει και ‘Το στίγμα των βάλτων’; Το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό άπτεται της έλλειψης ελευθερίας ή αλλιώς, της περιορισμένης ελευθερίας, η οποία εκλαμβάνεται με βαθιά υπαρξιακούς όρους. Και τι σημαίνει κάτι τέτοιο;

Σημαίνει πως οι κρατούμενοι στερούνται των διαθέσιμων επιλογών που έχουν τα υπόλοιπα άτομα που διαβούν ‘εκτός’: Εκτός στρατοπέδου και εκτός φυλακής. Βέβαια, ενώ στην ποίηση του εγκλεισμού του Γιάννη Ρίτσου ο ίδιος ο ποιητής βιώνει τις συνέπειες του εγκλεισμού, στο ‘στίγμα των βάλτων’ η Γκέλη Ντηλιά εθελοντικά προσέρχεται εντός του ‘κόσμου’ των φυλακισμένων προκειμένου να αναδείξει στην επιφάνεια την συνθετότητα του. Τα ποικίλα χαρακτηριστικά του.

 Και η ίδια όμως, παρότι δεν βρίσκεται στην ίδια θέση με τους φυλακισμένους, ‘διάγει εσώκλειστη’, για να παραφράσουμε ελαφριά την κριτικό λογοτεχνίας Διώνη Δημητριάδου.[4] Το δεύτερο χαρακτηριστικό που εντοπίζουμε, έχει να κάνει με το γεγονός πως η δημιουργικότητα κινείται σε υψηλά επίπεδα, παρά την ύπαρξη συγκεκριμένων και δύσκολων συνθηκών. Και πως επιτυγχάνεται ένας υψηλός βαθμός δημιουργικότητας;, θα μπορούσε να ρωτήσει καλόπιστα ένας αναγνώστης. Σπεύδουμε να απαντήσουμε: Δια της άρσης της βασικής αντίθεσης ή αντίστιξης ‘μέσα χώρος-έξω χώρος’.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αξιοποιείται το οποιοδήποτε ερέθισμα, η οποιαδήποτε λεκτική-γλωσσική αναφορά, ο οποιοσδήποτε ήχος, ακόμη και ο ανεπαίσθητος, προκειμένου να διαμορφωθεί ένα ποιητικό υπόστρωμα, το οποίο, ναι μεν απευθύνεται στους εγκλείστους πρωτίστως, όμως, εξέρχεται των συμβολικών και μη, ορίων της φυλακής και ενός στρατοπέδου.

Και πάλι όμως, η απεύθυνση προς τους κρατουμένους, είναι πιο ευδιάκριτη στο ‘στίγμα των βάλτων’ από ότι σε τέτοιου τύπου ποιητικές συλλογές του Γιάννη Ρίτσου. Το τρίτο χαρακτηριστικό, αφορά το ότι υπάρχει παρουσία του ‘Άλλου’, όπως θα μας έλεγε ο φιλόσοφος Εμμανουέλ Λεβινάς, είτε έμμεσα είτε περισσότερο άμεσα.

Η δε Γκέλη Ντηλιά, δεν διστάζει να τον ονοματίσει τον ‘Άλλο’ προσδίδοντας του τέτοια υπόσταση, ώστε να καθίσταται εκ προοιμίου δύσκολο για τον αναγνώστη να μην αποκτήσει μία εικόνα της ζωής του μέσα στη φυλακή.

 Έτσι, ο ‘Άλλος’ είναι ο Αλή, ο Νικόλας, ο Θάνος, η περίπτωση του οποίου μας θυμίζει τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι μηχανισμοί της ανάμνησης και της μνήμης (έχουμε κατά νου την ανάλυση του Νικόλαου Αποστολόπουλου).[5] Στην δεύτερη υποσημείωση, χρησιμοποιήσαμε τον όρο ‘πολυφωνία’ τον οποίο και δανειστήκαμε από την καθηγήτρια Μαριάννα Σπανάκη, προκειμένου να περιγράψουμε τις πολλές ιδιότητες (και κατ’ επέκταση, ‘φωνές’) που αποκτά η Γκέλη Ντηλιά, η οποία παράγει ποίηση μέσα σε ένα πολυ-πολιτισμικό και πολιτισμικό περιβάλλον όπως αυτό της φυλακής.

Πέραν αυτού, ‘πολυφωνική’ καθίσταται και η ίδια η ποιητική αφήγηση, εκεί όπου παρατηρούμε την ύπαρξη τριών αλληλοσυνδεόμενων επιπέδων.

Πρώτον, την καθαυτό ποιητική αφήγηση, κάτι που σημαίνει πως το ποιητικό υποκείμενο ‘ομιλεί’ το ίδιο (σε πρώτο πρόσωπο) σε ένα πολύ λεπτό σημείο όπου συνυπάρχουν η σκωπτική διάθεση με τον διάχυτο προβληματισμό για την θέση και για την κοινωνική αντιμετώπιση των φυλακισμένων σήμερα. Δίχως όμως, ο κοινωνικός προβληματισμός να λειτουργεί ως θρυαλλίδα για μία στενής οπτικής άσκηση κριτικής προς την εξουσία. Την όποια εξουσία.

Η Φουκωϊκή οπτική περί φυλακών δεν ενδιαφέρει την ποιήτρια. Δεν υπάρχουν σώματα πειθαρχημένα, όσο άτομα που έχουν επίγνωση του κακού. Άτομα που στοχάζονται πάνω στην έννοια της ‘ελευθερίας’. Που φαντασιώνονται μία ‘άλλη ζωή’. Η ποίηση λειτουργεί ως ο κατάλληλος ‘αγωγός’ για την προς τα έξω παροχέτευση της γνώσης που αποκομίζουν. Της αίσθησης του ‘ποτέ’ που ενίοτε περιβάλλει κάποιους εξ αυτών.

 Δεύτερον,[6] η άμεση απεύθυνση, δια του λόγου και όχι δια της χειρονομίας, της ποιήτριας στους προφυλακισμένους, πράγμα που συντελεί στην μετεξέλιξη της απεύθυνσης σε διάλογο, ο οποίος όμως δεν καταλαμβάνει εξ ολοκλήρου το σύνολο του ποιήματος. Διότι ο στόχος της ποιήτριας να ανασύρει στην επιφάνεια τους κρατούμενους ως πρωταγωνιστές και όχι να τους ‘κρύψει’ μέσα σε ατέρμονους διαλόγους.

Και, τρίτον, η επένδυση στο λόγο και στη ‘φωνή’ του ίδιου του φυλακισμένου, ‘φωνή’ που ακούγεται ανοιχτά και δίχως διαμεσολάβηση.

Και αυτό είναι ‘έξυπνο’ ποιητικό και γλωσσικό εύρημα που μας βοηθά να καταλάβουμε ‘γιατί’ γράφηκε το ποίημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, το ποίημα ‘Χωρίς Διεύθυνση’, ποίημα μέσω του οποίου τονίζονται η ‘ανωνυμία’ και κυρίως η ‘ανεστιότητα,’ ήτοι το γεγονός πως ο κρατούμενος δεν έχει το δικό του ‘σπίτι’ εφόσον δεχθούμε πως το περιβάλλον της φυλακής μόνο στο οικιακό περιβάλλον δεν παραπέμπει.

«Δεν έχω διεύθυνση. Είμαι κάτοικος της θλίψης. Τη μια η φυγόκεντρος με εξοβελίζει στο πουθενά. Την άλλη η κεντρομόλος με σεντράρει στο σήμερα και προσγειώνομαι ανώμαλα. Δεν έχω διεύθυνση. Μάλλον είναι καιρός να βάλω μια μικρή αγγελία και να αρχίσω να ψάχνω μια βάση. «Φυλακισμένος αναζητά μια γωνιά να απλώσει τη ζωή του σαν ρούχο που στεγνώνει στη λιακάδα».[7]

 Εδώ ο γλωσσικός παραλληλισμός που εικονοποιείται κατάλληλα, υπενθυμίζει στον ‘ξαφνιασμένο’ αναγνώστη, το ότι ο κρατούμενος είναι μόνο αυτό: Κρατούμενος και όχι κάτι άλλο, εν αντιθέσει με τον κρατούμενο-‘μαθητή’ για τον οποίο έγινε λόγος πιο πάνω. Πρόθεση της Γκέλης Ντηλιά όμως, δεν είναι να διαμορφώσει ένα δυστοπικό περιβάλλον,[8] αλλά να αναδείξει διόδους διαφυγής και ‘αποσυμπίεσης’.

Στρεφόμαστε, για την ‘οικονομία’ της ανάλυσης μας, στην άποψη του Τούρκου ποιητή Τοζάν Αλκάν, κατά τον οποίο «η εποχή των ρευμάτων στην ποίηση έχει παρέλθει».[9] Ισχύει κάτι τέτοιο στην περίπτωση της Γκέλης Ντηλιά και του ‘στίγματος των βάλτων’;[10]

Δεν θα διστάσουμε να απαντήσουμε, λέγοντας πως η ποιήτρια ισορροπεί μεταξύ παράδοσης ή ρεύματος (‘ποίηση του εγκλεισμού’), και διαμόρφωσης ενός δικού της, διακριτού ποιητικού ‘στυλ’ που μπορεί και αντλεί και από το πεδίο της ψυχιατρικής επιστήμης. Το ‘στίγμα’ και πάλι το ‘στίγμα.’

 Τι μπορεί να απομείνει από όλα αυτά; Ένα σχεδόν Ντερριντιανό (Ζακ Ντερριντά) ΄ίχνος,’ με την συνθήκη του εγκλεισμού, όπως δείχνει η περίπτωση του Αριστείδη, να μην είναι παρά ‘state of mind’.

«Σαν ζωντανός-νεκρός που πήρε φόρα και αναστήθηκε, ένα παροπλισμένο πλοίο που ταρακουνήθηκε από το ωστικό κύμα της ποίησης (σ.σ: να τι μπορεί να ‘λυτρώσει’: Η ποίηση ως έναυσμα για την ανακάλυψη νέων δεξιοτήτων) ο Αριστείδης σήμερα ετών 27 με πρώτη στάση στον Αυλώνα έλιωσε σαν χιονάνθρωπος λέγοντας μου στο πρώτο πεντάλεπτο «Ξέχασα που βρίσκομαι σήμερα». Για λίγο έγινε ποιητής του ονείρου, γιατί αυτό το δικαίωμα όλοι το έχουν και πιο πολύ οι ανορθόγραφοι».[11]

_____

[1] Βλέπε σχετικά, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Το στίγμα των βάλτων. Ποιήματα της φυλακής,’ Εκδόσεις ΑΩ, Αθήνα, 2023, σελ. 1. Τα ποιήματα που εν προκειμένω περιλαμβάνει η συγκεκριμένη ποιητική συλλογή έχουν βραβευτεί με την «Τιμητική Διάκριση «Σοφοκλής» στον Παγκόσμιο Ποιητικό Διαγωνισμό «Κ.Π. Καβάφης» το 2021 από την International Art Academy», διαβάζουμε στην εισαγωγή της ποιητικής συλλογής. Κινούμενοι θεωρητικά, θα επισημάνουμε πως η παράμετρος που αφορά τις βραβεύσεις ποιημάτων ή ποιητικών συλλογών όπως είναι ‘Το στίγμα των Βάλτων’ με τα έντονα προσωπικά ή αλλιώς, βιωματικά στοιχεία, δεν πρέπει να υποτιμάται, όπως είθισται να συμβαίνει τα τελευταία χρόνια. Εν είδει υποθέσεως εργασίας, θα υποστηρίξουμε πως ένας εκ των πλέον βασικών λόγων για τους οποίους οι βραβεύσεις ποιημάτων και ποιητικών συλλογών, κατέστη η αρνητική γνώμη που είχε για τις βραβεύσεις ο επιδραστικός στη δημόσια σφαίρα, ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος (όσο περισσότερο γνωστός καθίστατο τα τελευταία χρόνια, τόσο περισσότερο επιδραστικός στη δημόσια σφαίρα γίνονταν), για τον οποίο οι βραβεύσεις δεν συνιστούν παρά ‘δημόσιες σχέσεις’ που καταλήγουν στη μετατροπή της ποίησης σε ‘είδος άνευ ουσίας και σημασίας’. Θεωρούμε απλοϊκή και εσφαλμένη την αντίληψη αυτή, από την στιγμή όπου ο ποιητής (ο Ντίνος Χριστιανόπουλος επέλεγε να αυτο-προσδιοριστεί ανοιχτά ως ‘ποιητής’), παραβλέπει, πρώτα και κύρια την εισαγωγή επιστημονικών και αισθητικών κριτηρίων στην πρόσληψη και στην αξιολόγηση ενός ποιητικού έργου που τίθεται ενώπιον των μελών μίας επιτροπής. Δεύτερον, παραβλέπει πως παρά την ύπαρξη της λεγόμενης υποκειμενικής οπτικής (τι σημαίνει άραγε κάτι τέτοιο; ), η όλη διαδικασία μπορεί να διαδραματίσει ρόλο στο καταστεί ευδιάκριτη η διαφορά μεταξύ ‘καλής’ και ‘κακής’ ποίησης. Η βράβευση ενός ποιητικού έργου όχι μόνο μπορεί να το βοηθήσει να ‘ξεχωρίσει’ μέσα στον ποιητικό ‘ωκεανό’ που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια, αλλά, και να αποκτήσει το δικό του ‘ακροατήριο,’ προσελκύοντας νέους αναγνώστες στο χώρο της ποίησης. Άλλωστε, αυτό δεν είναι ένα από τα πρωταρχικά ζητούμενα; Και, τρίτον, υποτιμά νέους δημιουργούς οι οποίοι ενίοτε πασχίζουν να ‘διαβαστούν’ και να ‘ακουστούν’ (ας μην ξεχνάμε την σημασία της απαγγελίας). Παραπέμπουμε τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη που εν προκειμένω επιθυμεί να γνωρίσει καλύτερα τις απόψεις και τις αντιλήψεις του Ντίνου Χριστιανόπουλου, περί ποίησης, στη συνέντευξη του στον ποιητή και εκδότη Γιώργο Χρονά. Βλέπε και, ‘Ντίνος Χριστιανόπουλος: Η συνέντευξη στον Γιώργο Χρονά,’ 11/08/2020, Ντίνος Χριστιανόπουλος: Η συνέντευξη στον Γιώργο Χρονά | Athens Voice

[2] Αυτή ακριβώς η συσχέτιση, μπορεί να διαβαστεί και αλλιώς: Εάν δεν ήσαν καθηγήτρια των Αγγλικών η Γκέλη Ντηλιά, με πλούσιο και σημαντικό έργο μέσα στα διάφορα καταστήματα κράτησης, τότε δεν θα μπορούσε να γράψει αυτού του είδους την ποίηση. Να νοηματοδοτήσει εκ νέου την πραγματικότητα μέσα στις φυλακές, επενδύοντας συμβολικούς, συναισθηματικούς και γλωσσικούς πόρους αφενός μεν στο σκέλος της επικοινωνίας μεταξύ των κρατουμένων που προέρχονται από διαφορετικές χώρες και έχουν διαφορετικές προσλαμβάνουσες (και γλωσσικές) και, αφετέρου δε, στο σκέλος της απόκτησης στενών δια-προσωπικών σχέσεων και επαφών με κάποιους εξ αυτών. Είναι η εμβάθυνση αυτή που θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε πληρέστερα τον ποιητικό λόγο της Γκέλη Ντηλιά, καθώς και ποιο είναι το νόημα που παράγεται από τα ποιήματα της. Η έννοια της «πολυφωνίας» την οποία χρησιμοποιεί η Μαριάννα Σπανάκη προκειμένου να περιγράψει την σκέψη του Μιχαήλ Μπαχτίν, μπορεί να μας βοηθήσει σε αυτό. Έτσι λοιπόν, εμβαθύνοντας περισσότερο, θα πούμε πως η ποιήτρια, συγκροτώντας μία στέρεα βάση, εφόσον η ποιητική ιδιότητα δεν χάνεται ποτέ, μετατοπίζεται όσο χρειάζεται με διακύβευμα το να καταφέρει να καταστεί ‘φίλη’ (τι θα μας έλεγε ο Αριστοτέλης επ’ αυτού; ), που ‘υποδέχεται’ και ‘αποδέχεται’ (γλωσσικός αποδέκτης), το ‘Καλό Πάσχα’ που της απευθύνει ο κρατούμενος Αλή στα Φαρσί, ‘παρατηρήτρια’ των ζωών και των πλέον λεπτών και ανεπαίσθητων κινήσεων τους, ‘περήφανη’ καθηγήτρια η οποία αντλεί την ίδια ευχαρίστηση με αυτή που μπορεί να αντλεί ένας κρατούμενος που τυγχάνει να είναι μαθητής της (ας το προσέξουμε ιδιαιτέρως αυτό το σημείο). Το ποίημα ‘Αντίδραση’ είναι χαρακτηριστικό: «Μου κάνει χειραψία στην αρχή και στο τέλος των μαθημάτων και στα μάτια του μεταφράζω ικανοποίηση ευχαρίστηση κατάκτηση του κενού της απραξίας των ημερών. Ενδιάμεσα μου ζητά επιπλέον ασκήσεις στο κελί και με ρωτά πως μεταφράζεται στα Αγγλικά η φυλακή και αυτά που την απαρτίζουν όπως πτέρυγα, κάγκελα και άλλα και για μελάνι βάζει το μπλε από τα μάτια του που στάζοντας βάφει τον χώρο μπλε». Σε αυτή την περίπτωση, θεωρητικώ τω τρόπω, έχουμε να κάνουμε με ένα από τα πιο ‘ευρύχωρα’ ποιήματα των τελευταίων ετών. Και ο χαρακτηρισμός που επιφυλάσσουμε στο ποίημα που φέρει τον τίτλο ‘Αντίδραση’ δεν είναι υπερβολικός. Αντιθέτως, προκύπτει από μία προσεκτική ανάγνωση του ποιήματος: Για να καταλήξουμε σε αυτόν τον χαρακτηρισμό, δεν το διαβάσαμε μόνο (ένας κριτικός ποίησης οφείλει πρωτίστως να είναι και να λειτουργεί ως ‘καλός αναγνώστης’), μία φορά αλλά περισσότερες. Και που έγκειται η ‘ευρυχωρία’ του; Πρώτον, στην αμοιβαία κατανόηση μεταξύ καθηγήτριας και ‘μαθητή’, σε ένα πολύ λεπτό σημείο όπου η ιδιότητα του κρατούμενου ή του φυλακισμένου, έχει αρθεί, έστω και προσωρινά. Και εδώ δεν ενσκήπτει γλωσσική επικοινωνία, αλλά, αντιθέτως, χειρονομία («χειραψία») η οποία μπορεί να εκφράσει καλύτερα τα συναισθήματα του ‘μαθητή’ και να διαρρήξει εκ των προτέρων δισταγμούς, αμφιβολίες και την καχυποψία, έτσι όπως δεν μπορεί να κάνει η γλώσσα. Άρα, συμπεραίνουμε πως η στρατηγική υποκατάστασης της γλώσσας είναι συνειδητή. Δεν υπάρχει ‘φωνή’, ούτε ‘όνομα’, αλλά μόνο χειρονομία, η οποία, από την στιγμή όπου λαμβάνει χώρα, αναγάγει την καθηγήτρια και τον ‘μαθητή’ στη σφαίρα της γνώσης. Δεύτερον, στα συναισθήματα που διακατέχουν την ποιήτρια-καθηγήτρια, η οποία, αισθάνεται επίσης «ικανοποίηση» και «ευχαρίστηση» από ότι έχει συντελεσθεί ή συντελείται. Εξάλλου, η δική της συναισθηματική ‘ευρυχωρία’ καθίσταται απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσει ο ‘μαθητής’ να εκφραστεί άνετα και ελεύθερα. Και, τρίτον, στην βαθύτερη επιθυμία του ‘μαθητή’ να αντλήσει γνώση μέσα σε ένα πολυ-γλωσσικό περιβάλλον (μέσα στον χώρο των φυλακών οι μη-λεκτικές χειρονομίες αποτελούν συνηθισμένο τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των κρατουμένων, νέων και παλαιότερων), κάτι που καλλιεργεί εν τοις πράγμασι το έδαφος για τον συμβολικό μετασχηματισμό της φυλακής σε χώρο μάθησης. Χωρίς το ‘μικρο-επίπεδο’ (επιθυμία για γνώση, καλή προσωπική σχέση καθηγήτριας και ‘μαθητή’) δεν υπάρχει το ‘μακρο-επίπεδο’ και το αντίθετο. Βλέπε σχετικά, Σπανάκη, Μαριάννα., ‘Παρουσίαση Βιβλίου: Πουρκός, Μ. Α. (Επιμ.) (2016). Προοπτικές και όρια της διαλογικότητας στον Μιχαήλ Μπαχτίν. Εφαρμογές στην Ψυχολογία, την Εκπαίδευση, την Τέχνη και τον Πολιτισμό,’ Εκδόσεις Opportuna, Πάτρα, Διαθέσιμο στο: (PDF) Βιβλιοπαρουσίαση: “Προοπτικές και όρια της διαλογικότητας στον Μιχαήλ Μπαχτίν. Εφαρμογές στην Ψυχολογία, την Εκπαίδευση, την Τέχνη και τον Πολιτισμό” (researchgate.net) Και, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Αντίδραση…ό.π., σελ. 16.

[3] Βλέπε και, Κυπαρίσσης-Μώρος, Μάριος., ‘Η εμπειρία της εξορίας στον Γιάννη Ρίτσο ή άλλως τα “Επικαιρικά Δελτάρια Εξορίας”, Ιστοσελίδα ‘Ποιείν,’ «Η εμπειρία της εξορίας στον Γιάννη Ρίτσο ή άλλως τα “Επικαιρικά Δελτάρια Εξορίας” (γράφει ο Μάριος-Κυπαρίσσης Μώρος) – Ποιείν (poiein.gr)

[4] Βλέπε σχετικά, Δημητριάδου, Διώνη., ‘Ο ποιητής διάγει εσώκλειστος. Οι ‘’τόποι’’ στην ποίηση του Κώστα Θ. Ριζάκη,’ Εκδόσεις του Φοίνικα, Αθήνα, 2021. Επιθυμούμε να αλληλεπιδράσουμε ακόμη περισσότερο με την ποιήτρια, στηριζόμενοι στην οπτική της και στις ‘δυνατές’ μεταφορικές εικόνες που συγκροτεί στο ‘στίγμα των βάλτων’. Στο ποίημα ‘Ψύχος Ψυχής’ γράφει χαρακτηριστικά: «Στην Τρίπολη τους χειμώνες ο ήλιος κατασπαράσσει με δόντια σαν του καρχαρία τους εγκλείστους λες και δεν αρκεί η άβυσσος. Βυθισμένοι στον πάτο της κοινωνίας ναυάγια γενικής κατακραυγής και προσωπικών ασυγκράτητων παθών μοιάζουν χιονάνθρωποι όταν μιλούν στα τηλέφωνα προσδοκώντας μήπως μια κουβέντα που θα ακούσουν λιώσει λιγάκι τους σταλακτίτες της ψυχής». Ας δώσουμε έμφαση στους πρώτους, εναρκτήριους στίχους του ποιήματος, στο εγκάρσιο σημείο όπου η ποιήτρια συγκροτεί μεταφορικές εικόνες ώστε να αποδώσει με τον πλέον (η εικόνα με τον καρχαρία που «κατασπαράσσει» αφενός μεν λειτουργεί ως υπόμνηση φόβου, και, αφετέρου δε, λειτουργεί με όρους παρομοίωσης: Όπως ο καρχαρίας τεμαχίζει ή αλλιώς, διαμελίζει τα θύματα του, έτσι ‘στυγνά’ και ‘αδυσώπητα’ συμπεριφέρεται και ο ήλιος στους «εγκλείστους»: Τους στερεί την ζέστη αφήνοντας τους εκτεθειμένους στο κρύο και στον αγέρα), αποτελεσματικό τρόπο τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν τους χειμερινούς μήνες στην πρωτεύουσα της περιφερειακής ενότητας Αρκαδίας. Διευρύνοντας όσο χρειάζεται την οπτική της ώστε να μην ‘αλλοιώσουμε’ ακόμη και ασυνείδητα το παραχθέν νόημα, θα επισημάνουμε, λαμβάνοντας, εκτός της θέσης του κριτικού, και την θέση του ‘πληροφορητή’ (να πως μας επηρεάζουν οι πολλές ιδιότητες που φέρει η ποιήτρια), πως οι καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην Τρίπολη κατά την διάρκεια των χειμερινών μηνών, απασχολούν και τους φαντάρους που έχουν κληθεί να υπηρετήσουν την στρατιωτική τους θητεία τους εκεί. Και ο γράφων άκουσε πολλά από συνάδελφους οπλίτες για το κρύο της Τρίπολης την περίοδο της κοινής θητείας στην Πλάτη του Έβρου. Άρα, συμβολικά, στους ‘τόπους’ του εγκλεισμού μπορούμε να εντάξουμε και τα στρατόπεδα, δίχως όμως επ’ ουδενί να συγκρίνουμε τις συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι στρατιώτες με αυτές που αντιμετωπίζουν κρατούμενοι σε διάφορα σωφρονιστικά καταστήματα. Ένα επιπλέον στοιχείο που χρήζει θεωρητικής επισήμανσης έγκειται στο ό,τι η ποιήτρια διαφοροποιείται αισθητά από τις συνήθεις ή οικείες γλωσσικές και εικονικές παρομοιώσεις με τις οποίες συνήθως αποδίδεται το κρύο που επικρατεί παρά την ύπαρξη του ήλιο. Για ‘ήλιο με δόντια’ κάνουν λόγο πολλοί. Όχι όμως και η ποιήτρια, η οποία δεν ενδιαφέρεται, προφανώς, για κάτι τέτοιο. Γιατί στη δική της ‘ποιητική στρατηγική,΄ ο ήλιος δεν αρκεί να ‘έχει δόντια’, αλλά να «κατασπαράσσει» κιόλας, ‘απορροφώντας’ την ενέργεια και των χώρο των εγκλείστων. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως μιλάμε για «Ποιήματα της φυλακής». Βλέπε σχετικά, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Ψύχος ψυχής…ό.π., σελ. 31.

[5] Βλέπε σχετικά, Αποστολόπουλος, Νικόλαος., ‘Μηχανισμοί διαμόρφωσης της ιστορικής κουλτούρας και συνείδησης των φοιτητών και φοιτητριών των Παιδαγωγικών Τμημάτων,’ Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2021, Διαθέσιμη στο: Μηχανισμοί διαμόρφωσης της ιστορικής κουλτούρας και συνείδησης των φοιτητών και φοιτητριών των Παιδαγωγικών Τμημάτων (didaktorika.gr)

[6] Το δε ποίημα ‘Οι χαρακιές του Θάνου,’ είναι ενδεικτικό της τυπολογικής διάκρισης που επιχειρεί η ποιήτρια μεταξύ ανά-μνησης και μνήμης. Εάν η έννοια της ανάμνησης έχει σχέση με προσωπικά βιώματα, με το άτομο να μπορεί να θυμηθεί στιγμές του παρελθόντος, είτε καλές είτε κακές, η δεύτερη έννοια, αυτής της μνήμης, μπορεί πιο άνετα να ‘κατασκευαστεί’ ή να ‘ανα-κατασκευαστεί,’ καθιστάμενη περισσότερο συλλογική. Ο κρατούμενος ονόματι ‘Θάνος’ θυμάται και μάλιστα με τρόπο άβολο για τον αναγνώστη (άλλο ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής: Ποτέ ο αναγνώστης δεν αποκομίζει την εντύπωση πως μπορεί να ‘πατήσει’ σε ένα στέρεο συναισθηματικά έδαφος), αναζητώντας τρόπους διαχείρισης του ‘τραύματος’ και απαλλαγής ή έστω άμβλυνσης του πόνου. Τι καταφέρνει αυτο-τραυματιζόμενος; Όχι πολλά. Όσο περισσότερο επιχειρεί κάτι τέτοιο, τόσο περισσότερο ο πόνος, που προκαλείται από την ανά-μνηση (να τι η διάκριση) του συμβάντος, του εγκλήματος, επανέρχεται στο προσκήνιο, επηρεάζοντας τόσο την ποιότητα της ζωής του μέσα στις φυλακές, όσο και την συμβίωση του με τους άλλους κρατούμενους. Και όμως, σε καμία στιγμή δεν διακρίνουμε, εντός ποιήματος, αυτό που καθηγητής Κοινωνιολογίας Νίκος Δεμερτζής προσδιορίζει ως «μνησικακία» (ressentiment). Και τι είναι «μνησικακία»; «Ένα δυσάρεστο ηθικό συναίσθημα χωρίς συγκεκριμένους αποδέκτες, το οποίο λειτουργεί ως χρόνια επαναβίωση καταπιεσμένης και αδιέξοδης φιλεκδικίας, εχθρότητας, ζήλιας και αγανάκτησης, εξαιτίας της αδυναμίας που νιώθει το υποκείμενο να τις εκφράσει δημοσίως». Το μη θεατρικό και μη Βεμπεριανό σκηνικό που συγκροτεί η ποιήτρια είναι συγκεκριμένο: Ο ‘Θάνος’, οι αναμνήσεις του, και η αίσθηση της ενοχής, η οποία ‘επιχρωματίζεται’ με το κόκκινο του αίματος. Πως θέλει να «πλαντάξει»; Δια του αυτο-τραυματισμού. Πως επιθυμεί να ‘εξιλεωθεί’; Δια του ‘φλερτ’ με τον θάνατο. Και μετά, πάλι από την αρχή. Σε έναν ‘αέναο’ κύκλο ύβρεως-ενοχής-τιμωρίας, με τον ίδιο σε ρόλο ‘Αλιόσα Καραμάζοφ’ που όμως δεν αναζητά ‘καταφύγιο’ στην θρησκεία. Βλέπε σχετικά, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Οι χαρακιές του Θάνου….ό.π., σελ. 29. Και, Δεμερτζής, Νίκος., ‘Ο ελληνικός Εμφύλιος ως πολιτισμικό τραύμα,’ Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Ηθικής και Πολιτικής Θεωρίας, Τόμος 28, 2011, σελ. 87, Διαθέσιμο στο: 821-709-1179-1-10-20150508 (1).pdf

[7] Βλέπε σχετικά, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Χωρίς Διεύθυνση….ό.π., σελ. 32. Το ποίημα ‘Οίδα’ (ας μην βιαστούμε να πούμε πως είναι εμπνευσμένο από την Σωκρατική αρχή ‘Εν οίδα ότι ουδέν οίδα’), ενσωματώνει εντός του την αρχή της «αρχι-κειμενικότητας» σύμφωνα με τους Genette & Προσιάννικοβα. Η «αρχι-κειμενικότητα νοείται ως ένα είδος συνδέσμου διαφορετικού ύφους μες στα κείμενα». Στο ποίημα ‘Οίδα’ όσο το ύφος μεταβάλλεται μετά από μόλις μία πρόταση, τόσο περισσότερο μεταβάλλεται και η ‘γωνία θέασης’, με αποτέλεσμα αυτό να μετασχηματίζεται σε ένα ‘αίνιγμα’, σε έναν γρίφο απολύτως αντιπροσωπευτικό του μπερδεμένου ‘κόσμου’ των φυλακισμένων. Δεν έχουμε να κάνουμε με στίχους που παραπέμπουν στο τραγούδι ‘Afraid to Shoot Strangers’ του Βρετανικού heavy metal συγκροτήματος των ‘Iron Maiden’, αλλά, αντιθέτως, με στίχους που ισορροπούν μεταξύ γνώσης και άγνοιας, κατάφασης και άρνησης, παρατήρησης και απόκρυψης, με την ποιήτρια να είναι αυτή που διατηρεί το ‘προνόμιο’ να ονομάζει τα πράγματα όπως θέλει. Για έχουμε, θεωρητικά, ένα μέτρο σύγκρισης με ποιήματα άλλων σύγχρονων Ελλήνων ποιητών, θα αναφέρουμε πως τέτοιου είδους ποιητικούς γρίφους δεν δημιουργεί ο Χάρης Μελιτάς, τουλάχιστον στην τελευταία του ποιητική συλλογή που φέρει τον τίτλο ‘Μαύρο Γυαλιστερό ή μωβ’. Η Γκέλη Ντηλιά ‘τολμά’ να καταδείξει πως όσο ρευστές και μεταβαλλόμενες είναι οι συνθήκες εντός φυλακής, άλλο τόσο μεταβαλλόμενη είναι και η ποίηση: Στο επόμενο ποίημα, όλα ξεκινούν ‘από το μηδέν’, όπως και οι ίδιοι οι φυλακισμένοι. Πραγματικά, δεν διακρίνουμε σε άλλα ποιήματα τέτοια επίπεδα εναρμόνισης. «Ξέρω τι έκανες. Δεν ξέρεις πως το ξέρω. Δεν κάνει να ξέρεις. Ξέρω τι δεν έκανες. Δεν ξέρεις πως το ξέρω. Δεν θα ξέρεις τι να κάνεις». Βλέπε και, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Οίδα…ό.π., σελ. 13. Genette, G., ‘Palimpsestes. La litterature au second degre,’ Editions de Seuil, Paris, 1982, σελ. 7-11. Και, Προσιάννικοβα, Άννα., ‘Η πρόσληψη της ρωσικής λογοτεχνίας στην ελληνική μεταπολεμική ποίηση,’ Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2015, σελ. 12, Διαθέσιμη στο: Διατριβή: Η πρόσληψη της ρωσικής λογοτεχνίας στην ελληνική μεταπολεμική ποίηση – Κωδικός: 36890 (ekt.gr) Μελιτάς, Χάρης., ‘Μαύρο Γυαλιστερό ή Μωβ,’ Εκδόσεις Μανδραγόρας, Αθήνα, 2023.

[8] Επιθυμούμε να αναδείξουμε και μία άλλη οπτική σχετική με την όλη προσπάθεια της Γκέλης Ντηλιά εντός των φυλακών. Η επένδυση στην εκμάθηση της Αγγλικής γλώσσας, δηλαδή η επένδυση στη γνώση μέσα στις φυλακές, μπορεί να διαδραματίσει ιδιαίτερο ρόλο στη «δημιουργική επίλυση συγκρούσεων» κατά την Χούντα και στη δημιουργία συνθηκών αλληλεπίδρασης μεταξύ των κρατουμένων, χωρίς να απαιτείται η παρέμβαση της καθηγήτριας Αγγλικών, Γκέλης Ντηλιά. Εάν η ‘πολυφωνική’ διάσταση διαρρηγνύει τον γλωσσικό μονόλογο (‘ακούω μόνο αυτά που εγώ λέω και όχι κάτι άλλο’), τότε η εκμάθηση μίας νέας γλώσσας, μπορεί να διαρρήξει την εκούσια και επίσης επιβεβλημένη από άλλους, σιωπής. Μπορεί να διαρρήξει τα ισχύοντα εντός φυλακής. Βλέπε και, Χούντα, Ελένη., ‘Δημιουργική επίλυση συγκρούσεων σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα με τη χρήση ψηφιακής φωτογραφίας,’ Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2015, Διαθέσιμη στο: Δημιουργική επίλυση συγκρούσεων σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα με τη χρήση ψηφιακής φωτογραφίας (didaktorika.gr)

[9] Βλέπε σχετικά, Αλκάν, Τοζάν, ‘ «Γιατί θα μεταφράσω Πηνελόπη Δέλτα στα Τουρκικά»,’ Συνέντευξη στην Χρύσα Σπυροπούλου, Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ Ένθετο ‘Νσυν,’ 02/10/2023, σελ. 48.

[10] Η παρομοίωση είναι εξόχως επιτυχημένη και λειτουργική: Η φυλακή ‘απορροφά’ ως ‘βάλτος’. Και αν για την Γκέλη Ντηλιά που προτιμά τα μικρού μεγέθους ποιήματα με εναλλαγή των σημείων στίξης, η φυλακή αναπαρίσταται ως «βάλτος», τότε, για τον ποιητή Ηλία Τσέχο, ο ‘βάλτος’ εκλαμβάνεται ως ‘χώρος’ όπου μελλοντικά μπορεί να αποτελέσει ‘φιλόξενο οικοσύστημα’ για την ποίηση. Πως όμως; Δίχως ‘προσμείξεις’ και φλυαρίες. «Η ποίηση, βάλτος του μέλλοντος, δίχως κουνούπια».

[11] Βλέπε σχετικά, Ντηλιά, Γκέλη., ‘Ο Αριστείδης στην Κόρινθο…ό.π., σελ. 40. Ποιο θα ήσαν το κατάλληλη μουσική υπόκρουση για την ανάγνωση των ποιημάτων που περιλαμβάνει η συλλογή; Ίσως τραγούδια του ντουέτου Simon & Garfunkel.