γράφει η Παναγιώτα Σκουρτανιώτη

• Η συγγραφέας

Η Τζούλια Γκανάσου, η ταλαντούχα συγγραφέας, μέσα από το σύγχρονο μυθιστόρημα «Δευτέρα Παρουσία» που κυκλοφόρησε στον ελλαδικό χώρο τον Ιούνιο του 2024, από τις εκδόσεις Καστανιώτη, κάνει γνωστές δύο φανταστικές ηρωίδες του 21^ου αιώνα, την Όλγα και την Άννα που γίνονται οι χαρακτήρες της φιλαναγνωστικής μας μελέτης.

• Ο τίτλος

Ο τίτλος αποτελούμενος από δύο λέξεις, ένα τακτικό αριθμητικό και ένα ουσιαστικό, είναι μεταφορικός. Κυριολεκτικά παραπέμπει στη Βίβλο, έχει ρίζες θρησκευτικής φύσεως. Μεταφορικά υπονοεί, κατά την άποψή μου, τη δεύτερη ευκαιρία ύπαρξης, επιβίωσης, «αναγέννησης», που δίνεται σε βασικούς αλλά και σε δευτερεύοντες χαρακτήρες του μυθιστορήματος.

• Η δομή

Το μυθιστόρημα, αποτελούμενο από 268 σελίδες, είναι δομημένο σε τρία μη τιτλοφορούμενα κεφάλαια. Το 1^ο κεφάλαιο με τις 68 σελίδες του λειτουργεί ως εισαγωγή, το 2^ο με τις 98 σελίδες του αποτελεί τον κορμό- κύριο μέρος, το 3^ο κεφάλαιο με τις 81 σελίδες του λειτουργεί ως επίλογος.

• Η πλοκή

Μας μεταφέρει τοπικά στην Ουκρανία, στη σύγχρονη εποχή. Αρχικό στοιχείο πλοκής αποτελεί ο συγγενικός δεσμός των δύο πρωτευόντων χαρακτήρων. Βασικό στοιχείο πλοκής θεωρείται η αρχική απόφαση της βασικής ηρωίδας να αποτελέσει, εν μέσω πολέμου, σανίδα μεταφοράς και σωτηρίας, «διττό σώμα» για τη γιαγιά της στο ταξίδι τους έως το καταφύγιο «παρένθετων μανάδων και βρεφών κατά παραγγελία» και στη συνέχεια, στην πορεία τους προς τα σύνορα.

• Αφηγηματικές τεχνικές

Η Τζούλια Γκανάσου επιλέγει τη γραμμική ετεροδιηγητική τριτοπρόσωπη αφήγηση, στα τρία κεφάλαια του βιβλίου, αφηγούμενη την ιστορία δύο γυναικών που θα γίνουν οι ηρωίδες της. Η εστίασή της είναι μηδενική με παντογνωστική ικανότητα γνωρίζοντας περισσότερα από τους ίδιους τους ήρωες για την εξέλιξη της ιστορίας τους βλέποντάς τους από μια διευρυμένη οπτική γωνία.

Η αφήγηση εναλλάσσεται περίτεχνα μεταξύ των κεφαλαίων και μεταβάλλεται σε πρωτοπρόσωπη ή δευτεροπρόσωπη: πρώτου ενικού προσώπου (το υπόσχομαι, ορκίζομαι, κουράστηκα κ.α.) για να ενισχύσει την προσωπικότητα των βασικών, κυρίως, χαρακτήρων ως προς την οικειότητα, πρώτου πληθυντικού προσώπου (Πάμε, θα διαβάσουμε, θα επιστρέψουμε κ. α.) για να υποδηλώσει συμμετοχικά τη μεταξύ τους σχέση, δευτέρου (ενικού) ρηματικού προσώπου (θέλεις, μην εξάπτεσαι κ.α.), καθώς και δευτέρου πληθυντικού προσώπου( είσαστε, μπορείτε, φοβάστε, κ. α.) για να ενισχύσει ζωντανά τον διάλογο μεταξύ τους.

• Παρουσίαση των χαρακτήρων

Οι πρωτεύοντες χαρακτήρες του μυθιστορήματος είναι δύο. Μια ενήλικη γιαγιά και μια ανήλικη εγγονή. Η Τζούλια Γκανάσου τις σκιαγραφεί με απλό αλλά και άμεσο τρόπο:

Έτσι, η εβδομηνταπεντάχρονη γιαγιά Όλγα παρουσιάζεται: προστατευτική και ανιδιοτελής «εκλιπαρούσε την Άννα να φύγει, να τρέξει, να σωθεί», ενθαρρυντική «Προχώρα! Μη φοβάσαι», οξύθυμη όταν αδικείται «ξεστόμισε κατάρες», «Αλήτες! Ψεύτες! Κοπρολάγνοι!», «βλαστημούσε», πρακτική και απλή δηλώνοντας πως «η πιο ωραία μέρα της ζωής» της ήταν «όταν άνθισαν οι μελιτζάνες στο μποστάνι!», με πρακτικές ιατρικές γνώσεις «Λαχανίδες!» για τον «πρησμένο αστράγαλο» της εγγονής, γεμίζει παραισθήσεις «μαλάζοντας το σκυλί-μαξιλάρι», λέγοντας «Πάμε στο σπίτι!», αυτοχαρακτηρίζεται «δειλή» γιατί δεν αναζήτησε τη χαμένη της κόρη, αλλά και τρυφερή απέναντι στο βρέφος «με σύνδρομο Ντάουν….Είσαι ένας άγγελος». Μετατρέπετε σε επαναστάτρια μες στο καταφύγιο «Ανοίξτε τις πόρτες! Αφήστε τις γυναίκες ελεύθερες!. ..Φωνάξτε!» και είχε ρόλο και «ύφος πεφωτισμένου ηγέτη».

Η δεκαεφτάχρονη εγγονή Άννα παρουσιάζεται: αποφασιστική και γεμάτη αγάπη για την γιαγιά της «Γιουγιούκα! Πρέπει να βρούμε καταφύγιο!», φιλομαθής, δημιουργική με πνευματικές αξίες «Γιαγιά, θα μου διαβάσεις;», « Για μένα, η πιο ωραία μέρα ήταν όταν το διήγημά μου κέρδισε την πρώτη θέση στον λογοτεχνικό διαγωνισμό!». Αυτοχαρακτηρίζεται «ευάλωτη, χάρτινη, φθαρτή.. αδύναμη, ανεπαρκής…. αδαής….αφελής.. συναισθηματική» μπροστά στη θέα του πολέμου και εξομολογείται πως «φοβόταν να πεθάνει». Είναι ευσυγκίνητη «άγγιξε το αίμα της μάνας και βούρκωσε», «..έκλαψε όσο δεν είχε κλάψει απ΄ όταν έγινε διττό σώμα» αλλά και αισιόδοξη και μεγαλόκαρδη «Θα δώσω ζωή μες στον θάνατο…. Ζωή που θα φέρει κι άλλη ζωή..», «Θα σου φτιάξω μια χώρα που δεν θα σε πληγώνει..».

• Θέματα

Η Τζούλια Γκανάσου θίγει στο πολυσέλιδο βιβλίο της ποικίλα θέματα. Επιλέγοντας από αυτήν την ποικιλία θεμάτων ενδεικτικά αναφέρω:

Το θέμα του πολέμου

Το μυθιστόρημα παραστατικά, καυστικά, ζωντανά, ρεαλιστικά παρουσιάζει τα τραγικά επακόλουθα πολεμικών συρράξεων «πολιτισμένων» ή μη:

«Τα κτήρια έχουν υποστεί ζημιές», «είχαν καταρρεύσει», «Ο ιερός ναός δέσποζε βομβαρδισμένος», υπήρχαν «Θραύσματα από εικόνες, τοιχογραφίες και βιτρό», «οι σειρήνες ηχούσαν… έσπαγαν τα τύμπανα», το «λύκειο της γειτονιάς» είχε «είσοδο σφραγισμένη με κομμάτια από πόρτες σχολικών τάξεων» που «έμοιαζε με αυτοσχέδια πύλη που οδηγούσε σε κάποιον εσωτερικό χώρο ή στον Άδη, σίγουρα όχι στον Παράδεισο», «μια ρουκέτα …ταρακούνησε το έδαφος… θρύψαλα από υλικά οικοδομής έλουσαν το διττό σώμα. Η σκόνη προκάλεσε βήχα, αγωνία, δυσφορία», οι άνθρωποι ψάχνοντας για καταφύγια στα σχολεία, «στην κλινική ή την εκκλησία» γίνονται σκληροί, ανταγωνιστικοί λόγω επιβίωσης «Φύγετε! Είπε ο δήμαρχος. Ξεκουμπιστείτε! Φώναξε ο μανάβης. Δεν χωράτε» στο καταφύγιο « είμαστε πλήρεις! Τόνισε ένας άγνωστος». Δεν έχουν «χάπια ή νερό», «βενζίνη, ρεύμα». Οι υποσχέσεις αναιρούνται « Είχαν δεσμευτεί πως θα υπήρχαν καταφύγια… είχαν διαβεβαιώσει ότι οι πολίτες θα μπορούσαν να φύγουν…». Αντ’ αυτού επικρατούν «εκρήξεις», «χειροβομβίδες», «πυροβολισμοί», «βρόμικες βόμβες» που έχουν ραδιενέργεια», «βομβαρδίζουν την πόλη, τους κήπους, τα σπίτια», «θρυμματίστηκαν κρανία, πιτσίλησαν τα πάντα με αίμα», «εξολόθρευαν όποιον έβρισκαν σε μια μάχη που έχανε το νόημα της προάσπισης ή της διεκδίκησης εδαφών..», «γενοκτονία», οι άνθρωποι δρουν ως «ζώα της ζούγκλας» και επιβιώνουν τρώγοντας «φτέρες» ή και παστούς συνανθρώπους τους γιατί «Η παροχή καταλύματος, τροφής και νερού εν μέσω πολέμου στοιχίζει πολύ ακριβά».

Το θέμα της παρένθετης μητρότητας και εμπορίας βρεφών κατά παραγγελία

Το μυθιστόρημα παραστατικά, εξίσου καυστικά, ζωντανά, ρεαλιστικά εισχωρεί στο «καταφύγιο των παρένθετων μανάδων και των ιδανικών απογόνων» και παρουσιάζει το θέμα : «Παρένθετες μανάδες.. Γραμμή παραγωγής. Γέννες κατά παραγγελία», «λεχώνες με τις γαλάζιες ρόμπες υποδέχονταν στα στήθη τους μωρά.. έγκυες με λευκές ποδιές…βρέφη το ένα δίπλα στο άλλο», βρέφη για εκμετάλλευση που γεννιούνται «με σύνδρομο Ντάουν», λειτουργία εταιρειών για εμπόριο ωαρίων, προϊόντων και υπηρεσιών « που είχαν σχέση με την αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους», «εμπόριο μωρών, ωαρίων, πλακούντα, ομφάλιου λώρου, βλαστοκυττάρων…. αντικατάσταση αρρώστων μιτοχονδρίων… πειραματόζωα για τη δοκιμή και την προώθηση νέων φαρμάκων..».

• Ο ρόλος των εκφραστικών μέσων στην αφήγηση

Η Τζούλια Γκανάσου δεν είναι καθόλου φειδωλή σε εκφραστικά μέσα που προσδίδουν ποιητικότητα. Ακολουθεί ενδεικτική αναφορά τους:

Χαρακτηριστική είναι η χρήση των έμμεσων παρομοιώσεων των χεριών-ζυμαριών του διττού σώματος: Τα παρομοιάζει με κισσούς «απαλούς», «αναζωογονημένους», «θλιμμένους», «ασφυκτικούς», «μαραμένους», «ξεδιψασμένους», «ετοιμοπόλεμους», «επαναστατημένους», «οργισμένους», «υγρούς», «μαλακούς», «ανεξέλεγκτους», «κοιμισμένους», «άκαμπτους», που γίνονται κισσοί «αμήχανοι», «φίδια», «απαλοί», «χαλαροί».

Οι μεταφορές στολίζουν το κείμενο ποικιλοτρόπως: «άγρια χαρά», «θλιμμένα μάτια», «καλή γωνία», κ.α.

Οι προσωποποιήσεις εμπλουτίζουν την αφήγηση: «τα δύο κορμιά συνέχισαν την πορεία τους ως ένα», «το διττό σώμα βάδιζε αργά», «η νύχτα άπλωνε το πέπλο της», κ. α.

Οι πάμπολλες ρεαλιστικές εικόνες οπτικοποιούν το κείμενο υποδηλώνοντας τη φρίκη του πολέμου, όπως «έσπασαν σώματα σαν να ήταν γλάστρες. Θρυμματίστηκαν κρανία, πιτσίλησαν τα πάντα με αίμα». Συγχρόνως, παρουσιάζονται και όμορφες εικόνες όπως «γέμιζαν έναν λάκκο με υπέροχες, στρουμπουλές πασχαλίτσες, ναζιάρες, παιχνιδιάρες, ζουμερές…».

Οι επαναλήψεις στην τελευταία σελίδα λειτουργούν εμφατικά ως επιμύθιο: «Θα σου φτιάξω μια χώρα που δεν θα. .», «Θα σου φτιάξω μια χώρα που δεν θα. .».

• Ο ρόλος της αφηγηματικής τεχνικής της περιγραφής

Εξίσου σημαντικός είναι και ο ρόλος της διεξοδικής περιγραφής των βασικών προσώπων με ζωντανό και παραστατικό τρόπο καθώς και με ακρίβεια και λεπτομέρεια στοιχείων.

Η γιαγιά Όλγα περιγράφεται ως «παράλυτη», «μικροσκοπική γερόντισσα», «λιπόσαρκη γυναίκα», «γκρίζα μορφή με τα μεγάλα μαύρα μάτια, τη σουβλερή μύτη και τα ισχνά χείλη» καθώς και με «βαθουλωμένα μάγουλα».

Η Άννα είναι «η ψηλή, γαλανομάτα έφηβη» με «ξανθά» μαλλιά, «νεανικά χείλη», « όμορφο, εφηβικό πρόσωπο», που γίνεται «έφηβη με καμπούρα, λυγισμένα άκρα, σκυμμένο κρανίο και αλλοιώσεις στη μορφή.

Αλλά διεξοδική είναι η περιγραφή και των δευτερευόντων προσώπων: Το αγόρι-παπί ο «Άρης», είναι «ψηλό, με αποκριάτικη μάσκα», «φορούσε ένα γκρι τσουβάλι» και είχε» κοκκαλιάρικα πόδια», είχε «καστανά, φουντωτά μαλλιά… πορτοκαλιά φρύδια και μούσια, μικρά, καφέ μάτια, τριγωνική μύτη, λεπτά, λευκά χείλη». Η εικοσάχρονη Ίζα είναι μια «μελαμψή έγκυος με μαύρα μάτια και μακριά μαύρα μαλλιά, με ένα καλοσυνάτο χαμόγελο και μια τεράστια κοιλιά».

Ποικίλλουν και οι περιγραφές τοπίου ή χώρων: «Τριγύρω υπήρχαν κτήρια που κατέρρεαν. Σπίτια που γέμιζαν με ανθρώπους. Λόφοι από χαλάσματα. Ίχνη από ρούχα, σκεύη, σώματα».

Ο ρόλος των ερωτημάτων στην αφήγηση

Θα ήταν, επίσης, παράλειψη για το μυθιστόρημα της Τζούλιας Γκανάσου να μην επισημανθεί ο ρόλος των ερωτημάτων στην αφήγηση που προσδίδουν ζωντάνια και αμεσότητα λειτουργώντας επικοινωνιακά.

Έτσι, αναρωτιέται η Όλγα «γιατί συμβαίνουν όλα αυτά; Ποιος ευθύνεται και ποιος κερδίζει τελικά;», «χωρίς πόδια πώς να δράσω;», «Πώς να είσαι άγιος χωρίς Θεό;».

Η Άννα αναρωτιέται: «Γιατί επέτρεψε ο Θεός να καταστραφεί ο οίκος Του;», το αγόρι-παπί « ήταν άνθρωπος ή είχε αλλάξει οντότητα προσπαθώντας να επιζήσει;».

Ο ρόλος των σχολίων στην αφήγηση

Εξίσου σημαντικός είναι και ο ρόλος των σχολίων στο ξεδίπλωμα της αφήγησης με τη μορφή εξομολογητικού μονολόγου ή διαλόγου:

Η Όλγα σχολιάζει καυστικά και ειρωνικά: «Ο «πολιτισμένος» πόλεμος, θα μας επέτρεπε να πηγαίνουμε στη δουλειά, να ψωνίζουμε, να βγαίνουμε με φίλους. Έτσι έλεγαν. ..Θα κρυβόμασταν μόνο όταν θα ηχούσαν οι σειρήνες. Κουραφέξαλα!», «θα διαφύλασσε τις υποδομές: το δίκτυο της ύδρευσης, της ηλεκτροδότησης της νοσηλείας… θα εξασφάλιζε βοήθεια από τους ξένους…από τον ΟΗΕ.. θα υπήρχαν τρόφιμα, φάρμακα και καύσιμα. Αλήτες! Ψεύτες! Κοπρολάγνοι!», «Στον πολιτισμένο πόλεμο, δεν θα έπεφταν βόμβες εκεί όπου λατρεύονταν θεοί!».

Η Άννα σχολιάζει: «Τί ωραίες που είναι οι εμμονές, οι φιλίες, οι απρόσμενες, θεσπέσιες προσφορές!», «νόμιζα ότι το τελευταίο που ξεχνάς είναι να αναπνέεις», «Οι μαμάδες έπρεπε να είναι παρούσες, χαρούμενες, περιποιητικές, γενναιόδωρες εις τους αιώνας των αιώνων».

• Ο ρόλος των ιστορικοπολιτιστικών παραπομπών»

Θετικό στοιχείο αποτελεί ο εμπλουτισμός του μυθιστορήματος με ιστορικοπολιτιστικές παραπομπές που του προσδίδουν κύρος και εγκυρότητα. Έτσι, με τη φράση «Αυτοί οι κυνηγημένοι άνθρωποι είμαστε εμείς;»(σ.24), γίνεται αναφορά στο έργο του Κάφκα και του Καμύ (σ.73), μέσα από την παραπομπή του συλλογικού τόμου «Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας». Φράσεις, όπως «Ποθούμε τα ύψη αλλά η φύση μας μας προδίδει» (σ.28) μας παραπέμπουν στο μυθιστόρημα «Σατανικοί Στίχοι» του Σαλμάν Ρούσντι. Παραπεμπτικά λειτουργούν και οι αναφορές στο παραδοσιακό γαλλικό τραγούδι « Ήταν ένα μικρό καράβι» (σ. 32), στους βομβαρδισμούς στη Λωρίδα της Γάζας, μέσα από δημοσιεύματα διαδικτυακών εφημερίδων(σ.48), στη φράση «Ηλί, ηλί, λαμά σαβαχθανί;», Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο(σ.63), στα «Εκατό χρόνια μοναξιά» του Γκαρσία Μάρκες (σ. 73), στην παράθεση διαδικτυακών στοιχείων για τη δράση της Εταιρείας παρένθετης μητρότητας (σ. 98, 103), καθώς και στη δράση ανάλογων εταιρειών (σ.118, 119, 139), στον Ουκρανικό νόμο του 2007 (σ. 117), στη πασίγνωστη φράση σε πύλες ναζιστικών στρατοπέδων «η εργασία απελευθερώνει» (σ.101), στο «Κόκκινο Βιβλίο του Μάο» (σ.170), στο νανούρισμα «Νάνι του Ρήγα το παιδί», Μ. Χατζιδάκι, Ν. Γκάτσου (σ.182), στο δημοτικό τραγούδι «Του Γιοφυριού της Άρτας» (σ. 209).

Διαβάζοντας, λοιπόν, το μυθιστόρημα της Τζούλιας Γκανάσου, αντιλαμβανόμαστε με ποιο τρόπο ένα μονό «σώμα» «εν καιρώ πολέμου» μεταβάλλεται σε «διττό», «τριπλό», «πολλαπλό», «πολυδιάστατο», υπερνικά τις δυσχέρειες και αναφωνεί «Νενικήκαμεν»!