Ηλίας Τσέχος
Ο Λωτός δεν Ξεχνά
_
γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης
–
Από τις εκδόσεις ‘Φεγγίτη’ με έδρα την πόλη της Θεσσαλονίκης, κυκλοφορεί η 14η ποιητική συλλογή του Ηλία Τσέχου, που εν προκειμένω φέρει τον τίτλο ‘Ο Λωτός Δεν Ξεχνά.’ Θα μπορούσαμε κάλλιστα να αναφέρουμε πως ο ίδιος ο τίτλος της συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής καθίσταται ιδιαίτερα παιγνιώδης. Κάτι τέτοιο όμως θα ήσαν αρκούντως κοινότοπο ή αλλιώς, συμβατικό.
Αντιθέτως, κινούμενοι από διαφορετική αφετηρία, θα τονίσουμε πως ο τίτλος ‘Ο Λωτός Δεν Ξεχνά’ εμπεριέχει εντός του όχι το στοιχείο του «αντίλογου»[1] (αντίλογος σε ποιον;’), για να παραπέμψουμε στην ανάλυση της καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Αθηνάς Βογιατζόγλου. Αλλά, αντιθέτως, εμπεριέχει εντός του το στοιχείο της «παρώδησης» κατά την ίδια συγγραφέα.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο ποιητής Ηλίας Τσέχος παρωδεί ποιητικά τους επιλήσμονες, ή αλλιώς, όλους όσοι λησμονούν με χαρακτηριστική ευκολία την σημερινή εποχή, τοποθετούμενος στον αντίποδα αυτών που ξεχνούν για διάφορους λόγους. Και πάλι η ανάλυση της Αθηνάς Βογιατζόγλου, είναι αυτή που μπορεί να συνδράμει ουσιαστικά στην προσπάθεια μας να αποκωδικοποιήσουμε το δαιδαλώδες Τσεχικό (από το επώνυμο του ποιητή), ποιητική ‘σύμπαν’.
Η Αθηνά Βογιατζόγλου μας έχει παραδώσει μία εξόχως ενδιαφέρουσα μελέτη για την ποιήτρια Μαρία Κυρτζάκη, δίνοντας της τον τίτλο ‘Η ανεύρεση της «ελευθερώτριας λέξης»: σχόλια στην ποίηση της Μαρίας Κυρτζάκη’.
Υπό αυτό το πρίσμα, μπορούμε να επενδύσουμε στην γλωσσική έκφραση-κλειδί «ελευθερώτρια λέξη», λέγοντας πως ρόλο «ελευθερώτριας λέξης»[2] στην ποίηση του Ηλία Τσέχου, αποκτά η λέξη ‘Λωτός’.
Από την στιγμή όπου τίθεται στο επίκεντρο της συλλογής, ο ποιητής ‘απελευθερώνεται’ και ‘εκρήγνυται’, όντας έτοιμος να ‘συγκρουστεί’ με όλους όσοι ‘στέκονται εμπόδια στα όνειρα του’, με όλους τους αναγνώστες που δεν θα μείνουν ικανοποιημένοι από τα ποιήματα του. Η τελευταία διαπίστωση μας προσφέρει την ευκαιρία της περαιτέρω θεωρητικής εμβάθυνσης.
Ο Ηλίας Τσέχος ανήκει στην κατηγορία των ποιητών της περιόδου της Μεταπολίτευσης που ενίοτε επιδιώκουν την ‘σύγκρουση’, την αντιπαράθεση με τον αναγνώστη ή αλλιώς, με τους αναγνώστες.
Προκειμένου να επιτύχει κάτι τέτοιο, άλλοτε καθίσταται αρκούντως περιπαικτικός, άλλοτε παρωδεί με έναν μανιώδη τρόπο μη αφήνοντας πολλά περιθώρια στον αναγνώστη να σηκώσει το κεφάλι του από το ποίημα και άλλοτε τον στοχοποιεί ευθέως, χρησιμοποιώντας για αυτόν τον λόγο, υβριστικές εκφράσεις που απαντώνται στον καθημερινό προφορικό λόγο. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το ποίημα ‘Η Γραφή’.
Σε αυτό το ποίημα, ο Ηλίας Τσέχος δίχως να αξιοποιεί «κάποια τυπικά στιχουργικά ποιήματα της παλαιότερης ποίησης»,[3] σύμφωνα με την διατύπωση του Γιώργου Κεχαγιόγλου, επενδύει συμβολικούς και γλωσσικούς πόρους προς την κατεύθυνση της εξομολόγησης (ας θυμηθούμε αυτό που επισημαίνουμε ουσιαστικά στη δεύτερη υποσημείωση: ‘Ο Λωτός’ που μπορεί να είναι ο ίδιος ο ποιητής, και δεν ξεχνά και καλείται να εξομολογηθεί ανοιχτά), επιλέγοντας το όνειρο και την φαντασία αντί του παρόντος.
Το οποίο όμως και δεν απορρίπτει. Και πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, εφόσον ο Τσέχος, όπως μας έχει δείξει και σε προηγούμενες ποιητικές του συλλογές, και δεν μεμψιμοιρεί εύκολα και δεν καθίσταται απλός νοσταλγός του παρελθόντος. «Έγραφα ή γράφω Συνειδητοποιώ Πως έπραττα ή πράττω Για να ζήσω τον κόσμο που ήθελα να ζήσω Όχι αυτόν που ζω».[4]
Η αρχική ομοιοκαταληξία που δεν συνεχίζεται μέχρι το τέλος του σύντομου ποιήματος, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ώστε να διαφανούν εναργώς, αφενός μεν η διαλεκτική συνέχεια της ποιητικής γραφής (και της γραφής ευρύτερα) με την έννοια του ΄πράττειν’[5] και, αφετέρου δε, η ικανότητα της γραφής να σχηματοποιεί ή αλλιώς, να μορφοποιεί το όνειρο.
Μόνο η ποιητική γραφή μπορεί να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις ώστε ο ποιητής και ‘να ζήσει τον κόσμο που ήθελε να ζήσει’ και να αφουγκραστεί ξανά και ξανά, εμπλουτίζοντας το παρόν του με ισχυρές δόσεις ονείρου. Με πολλές προσδοκίες, κάποιες εκ των οποίων θα επιδιώξει να τις επιτύχει.
Και είναι η ίδια η γραφή που δεν καθιστά το παρόν του περισσότερο υποφερτό, αλλά, με έναν παράδοξο τρόπο, το καταξιώνει. Στο ποίημα ‘Η Γραφή’ μέσω της οποίας ξεκινούν όλα, συνυπάρχουν το ‘εδώ’ (και όχι το Χαϊντεγγεριανό ‘Είναι’)[6] και το ‘ου’. Δηλαδή, το ‘πουθενά.’ Στη συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά,’ συμπεριλαμβάνονται θεματικές όπως η μοναξιά, η αγάπη, η πολιτική κριτική (προς το καθεστώς του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν),[7] η συν-ομιλία με άλλα πρόσωπα, η Ποντιακή καταγωγή. Το ποίημα ‘Η Πόντια μοίρα’ φανερώνει με τον πλέον εύγλωττο τρόπο, την σημασία που απέκτησε τα τελευταία χρόνια για την ίδια την ποιητική του δημιουργία και ταυτότητα, η επίκληση της Ποντιακής καταγωγής.[8]
Αυτό το ποίημα φέρει μία «απρόσμενη λάμψη»,[9] κατά την προσέγγιση του Κορνήλιου Καστοριάδη για τον ‘Μάκβεθ’ του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και συνιστά κάτι πολύ περισσότερο από φόρος τιμής στην Ποντιακή παράδοση και στους Πόντιους προγόνους. Θεωρητικά, δεν διστάσαμε να μιλήσουμε για την «απρόσμενη λάμψη» του.
Που σημαίνει πως ο αναγνώστης, διαβάζοντας το, μπορεί να αντιληφθεί πλήρως πως ο ποιητής αισθάνεται πλήρης και ευτυχισμένος την στιγμή που γράφει αυτό το ποίημα το οποίο δεν αφιερώνει πουθενά και κρατά για τον εαυτό του.
Το περιώνυμο «μάτι του αναγνώστη»[10] του Philip Jason ενεργοποιείται, με αποτέλεσμα αυτός να αποκτά την δυνατότητα να αντικρίσει τόσο την ευθύνη του ποιητή στο να συμβάλλει στη ‘διάσωση’ και διάδοση της Ποντιακής παράδοσης και διαλέκτου, όσο και το ‘χρέος’ του απέναντι στην ίδια την διάλεκτο την οποία ‘οφείλει’ να ομιλεί. Η ‘μοίρα’ ή ο προορισμός του, είναι αυτός. Και τον αποδέχεται με ευχαρίστηση.
Φιλολογικά μιλώντας, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτό το ποίημα και ‘αφαιρετικό,’ ακριβώς διότι ο ποιητής παραδίνεται πλήρως στη ‘μοίρα’ του, επιλέγοντας, αντί άλλων αναφορών και σταθερών, τις οποίες έχει αφαιρέσει από το προσκήνιο, μόνο ό,τι θυμίζει ‘Πόντο’.
Διαφορετικά ειπωμένο, εάν είχε την δυνατότητα να επιλέξει μεταξύ διαφόρων αναφορών, μεταξύ όλων όσων τον καθόρισαν και τον ώθησαν να καταστεί ποιητής, θα επέλεγε τις Ποντιακές.
‘Η Πόντια Μοίρα’ έχει την ‘λάμψη χρυσάνθεμου’. «Μες στα χρυσάνθεμα κρεμιέμαι Και στις ανθολογίες νιώθω Οι άνθρωποι τριανταφυλλιέμαι Τον χρόνο να κεντρώσω και τα μύρα Ήρθε πλάι κάθισε η πόντιά μου μοίρα Ποτήρι γεμάτο να με πιει».[11] Ο Ημαθιώτης ποιητής δεν «λέει συνεχώς ένα σκληρό παραμύθι»,[12] όπως γράφει ο Δημήτρης Αθηνάκης για τον Σύριο ποιητή Άδωνι. Απεναντίας, προτρέπει τον αναγνώστη, ακόμη και διδακτικά, να αξιοποιεί την κάθε στιγμή. Δίχως απαραίτητα να την μετατρέπει σε ποίηση, όπως πράττει ο ίδιος.
Δίχως απαραίτητα να την μετατρέπει σε ποίηση, όπως πράττει ο ίδιος. «Στα βύσσινα να λάμπεις νόστιμα Οι όγκοι σου πετυχημένοι Η άθρονη ζωή Μοναδικά θνητή Ακόμα και το βάδισμα Εξίσωση λυμένη».[13] Στον ‘Λωτό δεν Ξεχνά’ τα βιώματα δεν συνιστούν ‘πρώτη ύλη’ για την δημιουργία ποίησης. ‘Πρώτη ύλη’ είναι η παράδοξη, η ‘λοξή’ ματιά στα πράγματα, ‘προϊόν’ της ιδιαίτερης ανάγκης του ποιητή να αποδείξει πως δεν είναι όμοιος με τους άλλους.
Πράγμα που καταφέρνει πολύ καλά. Στο ποίημα ‘Δεν ομοιάζουμε στις παπαρούνες’ το ‘μάτι’ μας (να τος πάλι ο Jason) πηγαίνει «προς τα κάτω», στη δεύτερη στροφή, εκεί όπου οι σφιχτές ερωταπαντήσεις συγκροτούν την μόνη αποδεκτή πραγματικότητα. Αυτή της όμορφης κόκκινης παπαρούνας. Η οποία δεν αλλάζει μορφή (και πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; ).
«Οι παπαρούνες είναι όνειρο; – Ναι Οι παπαρούνες είναι πραγματικότητα; – Ναι Οι παπαρούνες αγαπούν; – Ναι Οι παπαρούνες πεθαίνουν; Ναι Ναι Απάνθρωπε, ναι βρε κόσμε».[14] Εντός του ίδιου ποιήματος, συνυπάρχουν ο προβληματισμένος με τον ευαίσθητο Τσέχο.
_____
[1] Βλέπε σχετικά, Βογιατζόγλου, Αθηνά., ‘Μεταπλάσεις, παρωδίες και αντίλογοι στη Νεοελληνική Ποίηση του 20ου αιώνα,’ Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2019. Εάν δε, εμβαθύνουμε περισσότερο, τότε θα πούμε πως ο ποιητής μεταπλάθει «δημιουργικά» τον γνωστό Ομηρικό μύθο περί ‘λωτοφάγων,’ σε ένα εγκάρσιο σημείο όπου θέση ‘λωτού’ που δεν ‘ξεχνά’ έχει η ίδια η λέξη. Ή αλλιώς, ο ποιητικός λόγος τον οποίο υπηρετεί ο Ηλίας Τσέχος πάνω από 35 χρόνια. Λωτούς διακρίνουμε και στο ωραίο εξώφυλλο του Νεοκλή Κυριάκου το οποίο και κοσμεί την ποιητική συλλογή. Η μορφή του ποιητή ο οποίος απεικονίζεται σε νεαρή ηλικία, περιβάλλεται από πέντε ζουμερούς (και προφανώς γευστικούς) λωτούς, εκεί όπου η προτροπή και όχι ο υπαινιγμός, καθίσταται ευδιάκριτος: ‘Φάε τους λωτούς μου και δεν θα χάσεις. Ήτοι, διάβασε προσεκτικά όλες τις λέξεις που έχω καταθέσει σε αυτή την συλλογή και δεν θα χάσεις. Διάβασε προσεκτικά όλες τις λέξεις μου, και θα πάψεις να είσαι επιλήσμονας’. Άρα, συμπεραίνουμε πως ο ποιητικός-γλωσσικός παραλληλισμός βοηθά τον ποιητή να μεταβεί από την παρωδία (βλέπε και πιο πάνω) στην προτροπή, ζητώντας από τον αναγνώστη την προσοχή του και όχι την συγκατάβαση του. Βλέπε και, Τσέχος, Ηλίας., Ο Λωτός Δεν Ξεχνά,’ Εκδόσεις Φεγγίτης, Θεσσαλονίκη, 2024.
[2] Βλέπε σχετικά, Βογιατζόγλου, Αθηνά., ‘Η ανεύρεση της «ελευθερώτριας λέξης»: σχόλια στην ποίηση της Μαρίας Κυρτζάκη,’ στο: ‘Μαρία Κυρτζάκη. Ανθολογία Ποιημάτων στη σειρά ‘Έλληνες Ποιητές: η γενιά του 70,’ Εκδόσεις Γκοβόστης, Αθήνα, 2019. Ένας προσεκτικός αναγνώστης όμως μπορεί εύλογα να αναρωτηθεί το εξής: Γιατί η λέξη ‘Λωτός’ να είναι αυτή που προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά «ελευθερώτριας λέξης»; Ας το δούμε αναλυτικότερα. Πρώτον, διότι η αναφορά της βοηθά τον ποιητή που έχει ή που επιθυμεί σφόδρα να υπερβεί το ‘καθεστώς της λήθης’, να ‘επιστρέψει’ στη νεότητα του (ο λωτός που προφανώς αγαπούσε και αγαπά, του θυμίζει τα παιδικά και τα νεανικά του χρόνια), ανακτώντας την ορμή και την ζωτικότητα του, κάτι που διαφαίνεται στα ποιήματα της συλλογής. Εδώ μπορούμε να μεταβούμε σε ένα αφηγηματικό σχήμα τύπου ‘εξακολουθώ να θυμάμαι και να γράφω ποίηση, άρα είμαι ‘νέος’. Δεύτερον, διότι μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να έρθει σε πλεονεκτική θέση: ‘Εάν δεν παρωδήσει εξ αρχής, από τον τίτλο ακόμη, εάν δεν υπονομεύσει τις βεβαιότητες του αναγνώστη, πως θα μπορέσει να το κάνει με τα ποιήματα της συλλογής; Εν είδει υποθέσεως εργασίας, θα υποστηρίξουμε πως ο Τσέχος είναι ένας από τους πιο αξιόλογους ‘παρωδούς’ που έχουν εμφανιστεί στην εγχώρια ποιητική παραγωγή την τελευταία δεκαπενταετία. Τρίτον, διότι με την χρήση της λέξης ‘Λωτός’ αποκτά το ‘δικαίωμα’ να προβεί σε πολύ τολμηρές εξομολογήσεις, κάτι που δεν έπραττε στις προηγούμενες ποιητικές του συλλογές, τουλάχιστον σε αυτό το εύρος. Από την στιγμή που ‘δεν θέλει ή δεν μπορεί να ξεχάσει,’ οφείλει να εξομολογηθεί ανοιχτά.
[3] Βλέπε σχετικά, Κεχαγιόγλου, Γιώργος., ‘Η ποίηση του Γ. Θ. Βαφόπουλου: Μερικά «θέματα για ξετύλιγμα»,’ Περιοδικό ‘Η Λέξη,’ Τεύχος 41, 1985, σελ. 9-10. Μπορούμε να εστιάσουμε θεωρητικά στο ποίημα ‘Κοιτώ αυτά που δεν με κοιτούν: «Όταν θα πάρω το βραβείο κύριε Νόμπελ Ελάτε βάρβαροι πιο βάρβαροι Αντιποιητικοί αιώνες Δεξιά των Αστεριών Αριστερά της Λύπης σας Και να χαμογελά το λίγο της ζωής Ο Έρωτας Σανδάλι Παγίδες Κυνηγώντας». Πως θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτό το ιδιαίτερο ποίημα; Σίγουρα πάντως, όχι ποίημα ‘παρώδησης’, από την στιγμή όπου αυτή εκλείπει ολοκληρωτικά. Θα μπορούσαμε ίσως να το χαρακτηρίσουμε ως ποίημα εντός του οποίου καταλαμβάνει μία θέση ο ‘εφιάλτης’. Και ως ‘εφιάλτη’ ο ποιητής θεωρεί το να καταστεί το μέλλον απολύτως αντιποιητικό. Οι «αντιποιητικές αιώνες» είναι ο ‘εφιάλτης’, αυτό που δεν θα ήθελε ποτέ να υπάρξει. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε αμιγώς χιουμοριστικό: Ο ποιητής έχει βαθιά επίγνωση του ό,τι πολύ δύσκολα θα λάβει το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Και όμως αυτό δεν πρόκειται να τον εμποδίσει από το να συνεχίσει να γράφει και να δημιουργεί. Και επίσης, ποίημα συμβουλευτικό (πολύ σημαντικό αυτό το στοιχείο). Ο Ηλίας Τσέχος συμβουλεύει ως παλαιότερος τους νεότερους σχετικά με τον έρωτα, παρομοιάζοντας τον με «Σανδάλι» που κυνηγά και ‘πατά’ παγίδες. Κάθε στιγμή. Και ποια μπορεί να είναι μία ‘παγίδα’; Μία όμορφη γυναίκα που την βλέπει κάποιος και την ερωτεύεται, σε μία χρονική στιγμή όπου δεν θα ήθελε να ερωτευτεί. Το ελκυστικό σώμα που μπορεί να ωθήσει κάποιον να το παρατηρεί διαρκώς, καθιστώντας τον απρόθυμο να συμμετάσχει στη συζήτηση με τους άλλους φίλους του. Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., ‘Κοιτώ αυτά που δεν με κοιτούν,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν ξεχνά…ό.π., σελ. 12. Σε αυτή την περίπτωση, δεν τίθεται καν το ενδεχόμενο ο Ηλίας Τσέχος να ζήσει μία αντιποιητική ζωή. Άλλως πως, δεν τον ‘κοιτά’ αυτό το ενδεχόμενο, όπως πλέον και το ενδεχόμενο του έρωτα. Ποιος άλλος σύγχρονος ποιητής θα μπορούσε να δηλώσει ευθαρσώς πως ο έρωτας θεωρείται ‘λήξαν’;
[4] Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., ‘Η Γραφή,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 9. Σε μία συνομιλία του με την Δήμητρα Καραγιάννη, ο Λαμιώτης ποιητής Κώστας Ριζάκης, απαντά στο κλασικό ερώτημα «Γιατί γράφετε ποίηση», με την ακόλουθη φράση: «Για την του λόγου συμπαντικήν αρμονία». Μία τέτοια θεώρηση της ποιητικής γραφής δεν ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον Ηλία Τσέχο, ο οποίος δεν προσδίδει φιλοσοφικό πρόσημο στον ποιητικό του λόγο. Ο Ηλίας Τσέχος έγραφε και γράφει (εκκινώντας από θεωρητική αφετηρία, δεν θα διστάσουμε να υποκαταστήσουμε το διαζευκτικό ‘ή’ με το προσθετικό ‘και’, εφόσον λάβουμε υπόψιν πως ο ποιητής εξακολουθεί να γράφει ποίηση), για να διευρύνει τα όρια του κόσμου του, συμπεριλαμβάνοντας εντός αυτού όσους περισσότερους γίνεται. Και ως προς αυτό μάλιστα, τον βοηθά και η σελίδα που διατηρεί στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης Facebook. Δεύτερον, έγραφε και γράφει ποίηση γιατί πολύ απλά πιστεύει σε αυτή. Πιστεύει στην ικανότητα της να αίρει τους φραγμούς και να φέρει σε άμεση αλληλεπίδραση ακόμη και δύο ‘εχθρούς’. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, ήσαν η ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη ‘Άξιον Εστί,’ η οποία, κύρια εν καιρώ Μεταπολίτευσης, έφερε εγγύτερα ανθρώπους με διαφορετικό πολιτικοϊδεολογικό υπόβαθρο, οι οποίοι μπορούσαν αντλούσαν μεγάλη απόλαυση από το άκουσμα των μελοποιημένων, από τον Μίκη Θεοδωράκη, στίχων. Παρά το ό,τι τους νοηματοδοτούσαν με διαφορετικό τρόπο. Τρίτον, έγραφε και γράφει ποίηση γιατί την θεωρεί ως την μόνη εναλλακτική απέναντι στο ‘γήρας’ (δεν έχει τίποτε το υποτιμητικό η αναφορά μας), και σε όσα αυτό φέρει μαζί του, συνδράμοντας στο να παραμείνει κάποιος, και πρωτίστως ο ποιητής, ‘νέος στην ψυχή’. Βλέπε και, Σταμπόγλης, Σταύρος., ‘Προσπαθώντας τον θερισμό’, & Κ.Θ. Ριζάκης., ‘πυξίδα ουρανομήκης,’ Εκδόσεις Παρέμβαση, Αθήνα, σελ. 43.
[5] Θεωρητικώ τω τρόπω, δεν ανακύπτει εδώ καμία ‘διαφορά’ (difference) ή «διαφωρά» (‘differance),φ γλωσσικός όρος τον οποίο επινόησε ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά προκειμένου να καταδείξει το πως η γλώσσα ‘επιζεί’ και αναπτύσσεται μέσα από «αντιθέσεις». Επειδή όμως ο Ντερριντιανός όρος εύκολα μπορεί να μπερδέψει τον αναγνώστη, επιλέγουμε τον γνωστό μας όρο ‘διαφορά’, με τον οποίο είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι. Ως προς αυτό λοιπόν, θα ισχυρισθούμε πως στον ποιητικό λόγο του Ηλία Τσέχου, δεν προκύπτει καμία ‘διαφορά’ μεταξύ ποιητικής γραφής και πράττειν, καθότι το ένα στοιχείο αποτελεί φυσική ‘συνέχεια’ του άλλου. Και τούμπαλιν. Βλέπε και, Μουκαζή, Παγώνα., ‘Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ JACQUES DERRIDA ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ,’ 2013, Διαθέσιμο στο: (99+) Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ JACQUES DERRIDA ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ | Pagona Moukazi – Academia.edu Ο Γάλλος φιλόσοφος επιχειρηματολογεί σχετικά με την έννοια της ‘διαφωράς,’ στο βιβλίο του που φέρει τον τίτλο ‘Γραφή και Διαφορά,’ Μετάφραση: Παπαγιώργης, Κωστής, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2003.
[6] Βλέπε και, Περικλέους, Έλενα., ‘«Είναι και χρόνος» – Μάρτιν Χάιντεγκερ,’ Σκέψεις Πτερόεσσες,’ 23/08/2019, «Είναι και χρόνος» – Μάρτιν Χάιντεγκερ – Σκέψεις πτερόεσσες (home.blog)
[7] Σαφώς, ο Ηλίας Τσέχος δεν είναι ο μόνος ποιητής που ασκεί πολιτική κριτική μέσα από τα ποιήματα του. Μπορεί όμως και είναι περισσότερο εξωστρεφής από άλλους ομοτέχνους του ως προς την πολιτική κριτική που ασκεί, καθότι καταφέρεται εναντίον του ημι-αυταρχικού καθεστώτος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όταν αρκετοί ποιητές, ανεξαρτήτως ηλικίας, εστιάζουν την κριτική τους στα καθ’ ημάς (βέβαια, υπάρχουν και αρκετές εξαιρέσεις). Παράλληλα, απαριθμεί ονόματα και όχι βιαστικά, δείχνοντας ποιοι είναι αυτοί που κάθε φορά ‘υποφέρουν’. Εν αντιθέσει με αρκετούς ποιητές των οποίων η πολιτική κριτική καθίσταται πιο γενική. Και πάλι θα υπογραμμίσουμε θεωρητικά, πως ο Τσέχος είναι ο πρώτος (και εδώ έχουμε κατά νου και αναλυτές και διεθνολόγους), που τοποθετεί τον Τούρκο πρόεδρο σε μία μεταιχμιακή κατάσταση: ‘Δεν είναι άνθρωπος’ και δεν ομοιάζει με ‘ζώο’, άλλα με ‘άκαρδο εγκληματία’ (δεν υπάρχει κάποιο αίνιγμα εδώ), που κάποια μέρα ‘θα πεθάνει και ο ίδιος’. Όπως οι αντίπαλοι του. «Ερντογάν κι εσύ πεθαίνεις Άνθρωπος δεν έγινες Ούτε ζώο μοιάζεις Να σ’ απελάσω; Να σε γενοκτονήσω; Δεν ξεύρεις γράμματα; Γκρουπ Γιουρούμ, Χικμέτ, Ασίζ Νεσίν, Γκιλμάζ Γκιουνέι! Αχ! Ζωή Που δεν γεννήθηκες ακόμα Μαύρες Σημαίες Όλες θάνατο Τι να υψώσω; Τι να υμνήσεις;». Η απουσία σημείων στίξης πλην των ερωτηματικών και των θαυμαστικών, προσδίδει στο ποίημα μία γραμμικότητα: Από την ζωή και την απόλυτη εξουσία Ερντογάν, μεταβαίνουμε χωρίς εντάσεις και παρεμβολές, στο θάνατο και στην αδυναμία. Στην ευαλωτότητα. Στην κοινή ‘μοίρα’ που περιμένει όλους όσοι αντιτάσσονται στο καθεστώς Ερντογάν. Βλέπε και, Τσέχος, Ηλίας., ‘Άκου μιλώ δροσερά,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός Δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 34. O καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Γιώργος Κοντογιώργης, στο ογκώδες πόνημα του (ίσως το magnum opus του) με τίτλο ‘Η Δημοκρατία ως Ελευθερία’, επισημαίνει πως οι «τυραννίες, επίσης, διάκεινται δυσμενώς απέναντι στην ιδεολογία της σχόλης». Σημερινά αυταρχικά καθεστώτα δεν επιδιώκουν με ιδιαίτερη ζέση την αντιμετώπιση της «σχόλης», ή αλλιώς, της αεργίας. Βλέπε σχετικά, Κοντογιώργης, Γιώργος., ‘Η Δημοκρατία ως Ελευθερία. Δημοκρατία και Αντιπροσώπευση,’ Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 258.
[8] Και αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα κρίσιμο και αξίζει να το φωτίσουμε σε ένα θεωρητικό επίπεδο. Στην πρώιμη ποιητική του παραγωγή (ποιητικές συλλογές που εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν την δεκαετία του 1980), οι αναφορές στην Ποντιακή καταγωγή δεν είναι πυκνές ή αλλιώς, τόσες πολλές, καθότι εκείνη ακριβώς την περίοδο ο ποιητής αναζητούσε το κατάλληλο ποιητικό ύφος, θέτοντας σε δεύτερο πλάνο ό,τι θα μπορούσε να φανερώσει καταγωγή και μνήμη. Οι αναφορές στην Ποντιακή καταγωγή και παράδοση πυκνώνουν από την δεκαετία του 2010 και έπειτα, όταν μετά από απουσία ετών ο Ηλίας Τσέχος εκδίδει και πάλι ποιητικές συλλογές. Στην ποίηση του ύστερου Τσέχου η Ποντιακή παράδοση καταλαμβάνει σημαντική θέση, είτε με την μορφή ποιημάτων γραμμένων στα Ποντιακά είτε με την μορφή απλών αλλά εξόχως ουσιαστικών αναφορών, βοηθώντας την προσπάθεια του ποιητή αφενός μεν να επανασυνδεθεί με τις ‘ρίζες’ του και, αφετέρου δε, να εμπλουτίσει ακόμη περισσότερο τα εκφραστικά του ‘εργαλεία.’ Μία ακόμη παρατήρηση: Ο Ηλίας Τσέχος εμπίπτει στην κατηγορία των ποιητών που δεν διαθέτουν ενδιάμεση περίοδο. Και τι εννοούμε λέγοντας κάτι τέτοιο; Εννοούμε πως μεταβαίνει απευθείας από την πρώιμη περίοδο στην ύστερη. Και είναι η μακρά σιωπή (μήπως και αυτό είναι ‘ποίηση’; ), αυτή που κατέλαβε ολοκληρωτικά την θέση της ενδιάμεσης περιόδου. Δεύτερη παρατήρηση που δεν αποκλίνει με στεγανά από την πρώτη: Και η σιωπή ήσαν ολοκληρωτική, κάτι που σημαίνει πως αυτή την περίοδο ο ποιητής όχι απλά δεν εξέδιδε ποιητικές συλλογές, αλλά, δεν δημοσίευε και μεμονωμένα ποιήματα.
[9] Βλέπε σχετικά, Καστοριάδης, Κορνήλιος., ‘Εκφραστικά μέσα της ποιήσεως. Μερικές σημειώσεις,’ Μετάφραση από τα Γαλλικά: Σπαντιδάκης, Κωνσταντίνος,’ Περιοδικό ‘Νέα Εστία,’ Τεύχος 1722, Ολόκληρο το κείμενο διαθέσιμο στο: Κ. Καστοριάδης: Εκφραστικά μέσα της ποιήσεως (eranistis.net) Και το ποίημα που τιτλοφορείται ‘Αγώνες’ φέρει την κατά Κορνήλιο Καστοριάδη «απρόσμενη λάμψη», περιλαμβάνοντας παύσεις (και εδώ εκλείπουν ολοκληρωτικά τα σημεία στίξης, κάτι που οφείλεται στην πρόθεση του ποιητή να προσδώσει στο ποίημα τα χαρακτηριστικά ‘μαχητικής μπροσούρας’), ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει ή να προλάβει να διατυπώσει ερωτήσεις. Το ποίημα είναι χαρακτηριστικά ‘Τσέχικο,’ ήτοι περιβάλλεται από την θετική αύρα και την «λάμψη» του ποιητή, ο οποίος αισθάνεται ως εάν να συμμετέχει για πρώτη φορά σε μία κινητοποίηση, σε μία συλλογική διαμαρτυρίας, όντας ενθουσιασμένος και ανυπόμονος. Και είναι σε αυτό το σημείο (το ποίημα δεν ακολουθείται από κάποιες ‘συνέχειες’), που ο ποιητικός λόγος του Ηλία Τσέχου σημασιοδοτείται ως «επικοινωνία», κατά την Έλλη Φιλοκύπρου, σε ένα πολύ λεπτό σημείο όπου η ποιητική ματιά στρέφεται προς τον αναγνώστη με έναν συγκεκριμένο τρόπο: Πρώτον, με την ‘πρόσκληση’ (‘μπες στον ωραίο αγώνα και άκου αλλιώς την μουσική του Bob Dylan και του Παύλου Σιδηρόπουλου’), και, δεύτερον, με την παρότρυνση (‘βίωσε ό,τι βίωσα και εγώ και άλλοι στο παρελθόν’). Πιάνουμε το νήμα από εκεί όπου το αφήσαμε πιο πάνω, όταν κάναμε λόγο για την παρώδηση αυτών που ξεχνούν. Στοιχείο που συναντάμε και εδώ και μάλιστα ακόμη πιο έντονα, με αποτέλεσμα η παρώδηση να φλερτάρει ανοιχτά με την κριτική. Αποκλίνοντας από την πεπατημένη, δεν θα χαρακτηρίσουμε το ποίημα ως ‘πολιτικό’ αλλά ως ‘κινηματικό,’ πράγμα που τον φέρει εγγύτερα στην Αραβική ποίηση που παρήχθη μετά τα γεγονότα της ‘Αραβικής άνοιξης’ (2010-2012). Σε ποιητές όπως ο Αιγύπτιος Σαάντι Γιουσέφ και ο Μαροκινός Σάλεμ Χιμίς. Εδώ οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί: Δεν μιλάμε για επιρροές και δη για μη-Δυτικές επιρροές, αλλά για κατεύθυνση του ποιήματος και των ποιημάτων. «Λησμονήσατε τι θα πει γροθιά υψωμένη ε Λησμονήσατε τους εαυτούς σας ε Λησμονήσατε λεβέντισσα ζωή Στο γοργότερό της τέλος ε Ακούγοντας τους Grup Yorum , ”Halkın Elleri” Που μόνο τα σφυρίγματα ντραμίστα Θα ‘ταν παγκόσμια επιτυχία του Μπομπ Ντίλαν Του ακριβού Παύλου Σιδηρόπουλου Μα και πάλι επιτυχία είναι να το ανακαλύπτεις Σφυρίγματα ντραμίστα είναι κι η ψυχή μου Η τραγουδίστρια με τ’ άσπρα Κι οι δύο έχουν αποθάνει Απεργία πείνας 2020 μ.Χ. Κοντά 200 μέρες Στη διπλανή Τουρκία». Βλέπε και, Φιλοκύπρου, Έλλη., ‘Η γενιά του Καρυωτάκη φεύγοντας τη μάστιγα του λόγου,’ Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 2009. Για την ποιητική παραγωγή εν καιρώ Αραβικής ‘άνοιξης,’ βλέπε το κατατοπιστικό άρθρο της Τιτίκας Δημητρούλια στην εφημερίδα ‘Η Καθημερινή’, με τίτλο ‘Η αραβική άνοιξη βρήκε ήδη θέση στην ποίηση,’ Διαδικτυακή έκδοση εφημερίδας ‘Η Καθημερινή’, 22/07/2024, Διαθέσιμο στο: Η αραβική άνοιξη βρήκε ήδη θέση στην ποίηση | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr) Περισσότερο αναλυτική κύρια ως προς τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούν οι Άραβες ποιητές, ως προς το πως έχει εξελιχθεί η Αραβική ποίηση με την πάροδο των ετών (για την Πέρσα Κουμούτση, η Αραβική ‘άνοιξη’ νοείται ως σημείο τομής για την μετεξέλιξη της και τον εμπλουτισμό με ισχυρές δόσεις κοινωνικού ρεαλισμού), καθίσταται η Πέρσα Κουμούτση, η οποία όντας εξοικειωμένη με την Αραβική γλώσσα και την χρήση της, μεταφράζει από τα Αραβικά στα Ελληνικά. Βλέπε και, Κουμούτση, Πέρσα., ‘Η Αραβική ποίηση σήμερα,’ Λογοτεχνική Ιστοσελίδα ‘Fractal,’ 21/05/2014, Η Αραβική ποίηση σήμερα • Fractal (fractalart.gr) H μελέτη του Khaleb Igbaria σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους προσέγγισαν διάφοροι Άραβες ποιητές τις εξεγέρσεις σε χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, αξίζει να διαβαστεί από όλους όσοι επιθυμούν να εντρυφήσουν στο ερώτημα ‘πότε και πως παράγεται ποίηση; Αυτό που μπορούμε να υπογραμμίσουμε είναι πως ναι μεν προέκυψαν εν καιρώ μαζικών κοινωνικοπολιτικών διαμαρτυριών (συνέβη κάτι τέτοιο την περίοδο της Οκτωβριανής Επανάστασης; ) πολλά ποιήματα και από ήδη καταξιωμένους ποιητές και από άτομα που έγραψαν για πρώτη φορά ποίηση, από την άλλη όμως δεν παρατηρούμε την ύπαρξη μίας ποιητικής ‘κοσμογονίας’. Βλέπε σχετικά, Igbaria, Khaleb., ‘Arab Spring Revolutions throughout Modern Arabic Poetry,’ Asian Journal of Humanities and Social Studies, 8, 4, 2020, Ολόκληρη η μελέτη διαθέσιμη στο: (PDF) Arab Spring Revolutions throughout Modern Arabic Poetry (researchgate.net) Θα άξιζε τον κόπο η πραγματοποίηση μίας συγκριτικής μελέτης ώστε να διαφανεί που συγκλίνουν και που αποκλίνουν αντίστοιχα ο Ηλίας Τσέχος που δεν καθίσταται βαθιά υπαινικτικός και Άραβες ποιητές ανεξαρτήτως ηλικίας που έγραψαν ποίηση εν καιρώ Αραβικής ‘Άνοιξης’. Και ας μην ξεχνάμε και το εξής: Για τον Ηλία Τσέχο η ενασχόληση με την πολιτική αποτελεί τρόπο αντιμετώπισης της ανίας.
Και, Τσέχος, Ηλίας., ‘Αγώνες,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 36. Τι δεν επιθυμεί ο Τσέχος; Την συμμετοχή σε κινητοποιήσεις μέσω καλεσμάτων που δημοσιεύονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως είναι το Facebook και το Instagram.
[10] Βλέπε σχετικά, Jason, Philip., ‘Stanzas ans Anti-Stanzas,’ College English, 39, 6, 1978, σελ. 740-741.
[11] Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας, ‘Η Πόντια μοίρα,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν ξεχνά…ό.π., σελ. 35. Η έννοια της ‘μοίρας’ υπεισέρχεται και στο ποίημα ‘Είναι που κοκκίνησαν’, εκεί όπου ο ποιητής, αφού πρώτα σκιαγραφήσει την μοναξιά που δεν αντιμετωπίζεται με περιπάτους στην όμορφη φύση, εντοπίζει την κοινή ‘μοίρα φίλων και εχθρών’: Που δεν είναι άλλη από τον θάνατο. Στον τελευταίο στίχο του ποιήματος («Δεν κρύβει το δικό σου»/Χρήση δεύτερου ενικού), εμπεριέχεται όλο το νόημα του ποιήματος. Ο ποιητής τάσσεται ενάντια στην ‘ψεύτικη αθανασία’ την οποία υπόσχονται πολλοί και οι εξελίξεις της εποχής μας. Ενάντια στην επιμήκυνση ή στην παράταση με διάφορες μεθόδους, του χρόνου ζωής, ομνύοντας στον «καιρό», στη στιγμή που θα φέρει το οριστικό τέλος όλων. «Φέτος τα κράνα φόρτωσαν Λες και κεράσια είναι Παρέα είναι που κοκκίνησε Και τα καμώματά της μας χαρίζει Φιλία που διαπερνά Τους φίλους που δεν έχει Κι έχει ο καιρός το τέλος μου Δεν κρύβει το δικό σου». Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., ‘Είναι που κοκκίνησαν’, Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 37.
[12] Βλέπε σχετικά, Αθηνάκης, Δημήτρης., ‘Ο Άδωνις και οι ποιητές μετά την Αραβική Άνοιξη,’ Διαδικτυακή έκδοση εφημερίδας ‘Η Καθημερινή,’ 11/03/2017, Ο Άδωνις και οι ποιητές μετά την Αραβική Άνοιξη | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr) Θα μπορούσαμε, τυπολογικά μιλώντας, να εντάξουμε τον ποιητή Ηλία Τσέχο στην κατηγορία των «ρομαντικών κυνικών»; Να ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα από θεωρητική σκοπιά.
[13] Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., ‘Στα Βύσσινα,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 40. Ο στίχος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτε άλλο παρά ελεύθερος, εφόσον συνυπολογίσουμε πως ο ποιητής αισθάνεται πως οι διάφορες ποιητικές φόρμες περισσότερο εμποδίζουν τον ποιητή από το να καταστεί πλήρως δημιουργικός και αποδοτικός, παρά τον ωφελούν. Και όμως, μόνο μη-εξοικειωμένος δεν είναι με αυτές (τις ποιητικές φόρμες), όπως καταδεικνύουν και τα ποιήματα χαϊκού που συμπεριλαμβάνονται στη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή. Αντί άλλου σχολίου, να ενημερώσουμε τον αναγνώστη πως αναμένεται η έκδοση μίας Ανθολογίας Ιαπωνικών χαϊκού το 2025 την οποία έχουν συνεπιμεληθεί οι Ηλίας Τσέχος & Γιώργος Μακρίδης.
[14] Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., ‘Δεν ομοιάζουμε στις παπαρούνες,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 42. Και, Jason, Philip., ‘Stanzas ans Anti-Stanzas…ό.π.
0 Σχόλια