Η ποιητική του ακατάπαυστου ή ο Michel Foucault στα ‘Εχέγγυα της Φύρας’ του Γιάννη Λειβαδά

γράφει ο Μιχάλης Κατσιγιάννης

Η κριτική είναι δομή. Τι θα πει αυτό; Η κριτική είναι πρακτική εξουσίας, λόγος κυριαρχίας και μάλιστα επιτελεστικός. Ο λόγος της κριτικής –ο δεύτερος αστυνόμος του αναγνώστη, μετά τον συγγραφέα– είναι ένας λόγος από τα πάνω, που ομιλεί από θέση υπεροχής και προοργανωμένου σχεδίου: δεν αρθρώνει απλώς μία σειρά σημείων αλλά εξαιτίας της κυριαρχικής του (διά)θεσης, οριοθετεί, σφραγίζει, αναγνωρίζει άλλους λόγους (ή μέρη αυτών): επιχειρεί να ελέγξει την κυκλοφορία των νοημάτων και των επιλογών, διαμορφώνει πλαίσια αντίληψης, πρόσληψης και ανταπόκρισης. Με άλλα λόγια, η κριτική, εν είδει –ή μάλλον θέσει– νόμου και πατέρα, νομιμοποιεί και προκαταβάλλει προθέσεις, διεργασίες και συμπεράσματα, δημιουργώντας –για τον όποιο αναλυόμενο λόγο– τους τρόπους με τους οποίους και τους λόγους για τους οποίους πρέπει ή όχι να καταστεί αποδεκτός και ερμηνεύσιμος. Κατασκευάζει δηλαδή αυτό που ο Φουκό (1987: 11-37) θα έλεγε «καθεστώτα αλήθειας», αναφορικά με το καθετί του προς εξέταση λόγου.

Εφόσον λοιπόν η κριτική δεν μπορεί παρά να είναι επιτήρηση, να ασκεί δηλαδή κανονικοποιητικές πρακτικές σταθεροποίησης με στόχο τη μη απειλή της θέσης της ίδιας αλλά και του συστήματος που τείνει να προστατεύει κάθε φορά, δεν μπορώ να αρνηθώ τον χαρακτήρα του κειμένου μου. Ωστόσο, μπορώ, δραστηριοποιούμενος εντός των ορίων του, εντός δηλαδή των επιβαλλόμενων ορίων της δομής της κριτικής, να εντοπίσω τις ρωγμές του και να διανοίξω τα σώμα του. Όχι να το αποδομήσω (πλήρως) αλλά να το ξεγελάσω, να του ξεφύγω και εν τέλει, να επιχειρήσω την κατασκευή όχι ενός πολιτικού δίπολου που ζητά επίσης υπεροχή και προσοχή, αλλά τη ρευστοποίησή του. Έτσι που στο τέλος (ή στο διάμεσο) να μετρά όχι εκείνο που επιτρέπεται να ειπωθεί αλλά το γεγονός ότι η δομή δεν θα μπορεί ποτέ να ελέγξει αποφασιστικά και ολοκληρωτικά το τι και πώς θα ειπωθεί το οτιδήποτε.

Γιατί αυτές οι παρατηρήσεις για την κριτική; Μάλλον για τον Γιάννη Λειβαδά και τη νέα του δημιουργία με τίτλο ‘Εχέγγυα της Φύρας’. Εξηγώ αμέσως τι εννοώ. Ο Λειβαδάς με την παραπάνω ποιητική σύνθεση συνεχίζει μία –εγκαινιαζόμενη από τον ίδιο– πρακτική, στην οποία δρα όπως ευελπιστώ ότι θα καταφέρω να δράσω κι εγώ στα περιθώρια αυτού του κειμένου. Και θα ξεκινήσω συνοψίζοντας το πιο σημαντικό στα ‘Εχέγγυα της Φύρας’: η γραφή του Λειβαδά επιχειρεί να εντοπίζει όχι χώρους αμόλυντους, καθαρούς, υγιείς –ηθικούς– από τα βλέμματα του πολιτισμού και των διαδικασιών του(ς), αλλά σημεία ανάπαυσης –και ταυτόχρονα επαγρύπνησης– εντός του σαφώς μετρημένου χώρου, οι οποίοι, εξαιτίας του ότι βρίσκονται σε θέση διαρκούς αναζήτησης, και όχι σε θέση διαρκούς επιβεβαίωσης, καταφέρνουν οχλήσεις, ελκύσεις και διασχίσεις.

Η γραφή του Λειβαδά ενδιαφέρεται για τον εαυτό της. Αυτό είναι πασίδηλο όχι μόνο στη συγκεκριμένη σύνθεση αλλά σε όλα του τα έργα. Όμως, τι σημαίνει αυτό; Μήπως ότι δέχεται την περιστολή της εγωλογίας; Ή μήπως ότι αποφασίζει να εννοιολογήσει το ακατάδεκτο των συνειρμών μέσα από τα φίλτρα μιας καθεστωτικής λογικής; Τίποτα από αυτά. Η γραφή του ας γίνει αντιληπτή ως μια παρέμβαση μετ’ εμποδίων, που «αναπτύσσεται εκκινώντας από τον εαυτό της, υφαίνοντας ένα δίκτυο που κάθε του σημείο, διακριτό από τα άλλα, απόμακρο ακόμη και για τα πλησιέστερά του, τοποθετείται σε σχέση με όλα μέσα σε ένα διάστημα που τα φιλοξενεί και ταυτόχρονα τα χωρίζει» (βλ. Foucault, 2016: 13). Η σκέψη του μάλλον εδράζεται στη μελαγχολική συνείδηση του μάταιου που η παρουσία του ταλανίζει τον κόσμο, κυρίως λόγω της παθητικότητάς της απέναντί του.

Όμως, επειδή το παράλογο και οι επιπτώσεις του δεν καταφέρνουν να ελαχιστοποιήσουν τη δράση του ποιητή σχετικά με τις διαδικασίες βίωσης της εμπειρίας, αλλά και τις διαδικασίες εσωτερίκευσης των κωδίκων που τακτοποιούν τον βιόκοσμο, ορατοποιώντας διαδρομές και στοχασμούς, ο Λειβαδάς δεν νοιάζεται τόσο για την υπερπήδηση των εμποδίων, δηλαδή για μια αέναη μάχη με το τίποτα, αλλά για τις αιτίες που θέτουν αυτά τα εμπόδια και καθιστούν αναγκαία την υπερπήδησή τους. Και δεν μένει εκεί. Η τυραννία του παρατηρείν –που διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για μη ασφυκτική περισυλλογή– δεν εξαντλείται στην έστω και ενδελεχή ιχνηλάτηση του πλαισίου και πεδίου δράσης, αλλά ζητά και κάτι ακόμη. Κάτι που αποδομεί –ή έστω προσπαθεί γι’ αυτό– και διαρρηγνύει το εν λόγω πλαίσιο και πεδίο δράσης.

Με τη γραφή του, ο Λειβαδάς ζητά την απόσυρση του εαυτού. Μάλλον κάτι πιο σύνθετο: με τη γραφή του, εργάζεται όχι μόνο για την αποκέντρωση του ίδιου του εαυτού του εντός του κόσμου, αλλά για την αποκέντρωση του εαυτού από τον εαυτό, για την κατάργηση των ταυτοτήτων –έστω μεταβλητών και εναλλασσόμενων– ως πεδίων εξάντλησης της δράσης του εαυτού. Η ποιητική του Λειβαδά, νομαδικά επιτελεστική με τους όρους των Deleuze & Guattari (2017̇ βλ. επίσης Ντελέζ & Παρνέ, 2022), ποτέ εγκατεστημένη και τοποθετημένη αλλά διαρκώς σε θέσεις εμφάνισης και απόκρυψης, σε στάσεις έναντι και μη, στέκεται σε κινούμενη άμμο, απομακρύνεται και απομακρύνει, εγκολπώνει και εγκολπώνεται και:

φεύγει όσο το δυνατόν μακρύτερα από τον εαυτό της. κι αν, παίρνοντας τούτη την εκτός εαυτού θέση, αποκαλύπτει το προσίδιό της είναι, μέσα από τούτη την αιφνίδια διαύγεια αποκαλύπτεται όχι τόσο μια αναδίπλωση, όσο μια απόκλιση, όχι τόσο μια επιστροφή των σημείων στον εαυτό τους, όσο μια διασπορά (βλ. Foucault, 2016: 13).

Ο Λειβαδάς δηλαδή προχωρά σε μια κατάργηση της ενικότητας, σε μια αντιστροφή του υπερκυρίαρχου διαφωτιστικού υποκειμένου, σε μια απόρριψη της κυριαρχίας κέντρων, προσώπων και, τέλος, μονολόγων. Η γραφή του «είναι στραμμένη όχι προς μία εσώτερη επιβεβαίωση, όχι προς ένα είδος κεντρικής, απαρασάλευτης βεβαιότητας, αλλά προς ένα άκρο όπου θα πρέπει συνεχώς να θέτει εν αμφιβόλω τον εαυτό της» (βλ. Foucault, 2016: 21-22), συστήνοντας έτσι μια πληθυντική, πολυφωνική γραφή που αρνείται αυτό που παρουσιάζει, προτείνει αυτό που δεν δέχεται, συμφωνεί με αυτό που κάποιος ονειρεύεται, καταργεί αυτό που εμφανίζεται, αναπαριστά αυτό που κάπου και κάποτε τελματώνει, διαλύει αυτό που πραγματεύεται, συναρμολογεί αυτό που ζητά να δικαιωθεί, αποδυναμώνει αυτό που συγκροτείται. Δεν (παρ)ακολουθεί επομένως την ετερότητα, αλλά συμπορεύεται και συνομιλεί ανοικτά μαζί της, όχι ενσωματώνοντας την στην γραφή του ούτε οικειοποιούμενος τη φύση της, αλλά κάνοντας την ίδια τη γραφή του ετερότητα. Έτσι, δεν παράγει λόγους η γραφή του αλλά είναι η ίδια λόγος: η γραφή είναι ο λόγος που είναι.

Με άλλα λόγια, δεν είναι η μυχιότητα και «η εσωτερικότητα ενός μυστικού» που ο ποιητής είναι επιφορτισμένος να ανακαλύψει και να διαδώσει, αλλά ότι θέλει να βρεθεί χωρίς να παρευρεθεί, να βιώσει χωρίς να αισθανθεί «ένα αμιγές έξω όπου οι λέξεις ξεδιπλώνονται επ’ άπειρον» (βλ. (Foucault, 2016: 22). Και «η ομιλία επί της ομιλίας» είναι που «μας οδηγεί […] σ’ αυτό το έξω όπου το υποκείμενο που μιλά εξαφανίζεται» (βλ. (Foucault, 2016: 14). Και εκεί ακριβώς είναι που εντοπίζεται η ουσιαστική δραστηριότητα του ποιητή.

Ο Λειβαδάς αρνείται τη φωνή του, αποστρέφεται τον λόγο του και τα εναύσματά του, τον «φέρνει αδιάκοπα […] εκτός του εαυτού του, του στερεί ανά πάσα στιγμή όχι μόνο αυτό που μόλις έχει πει, αλλά και την ίδια τη δυνατότητα να το εκφωνεί» (βλ. (Foucault, 2016: 22). Στέκεται –όχι εν είδει σταθερότητας– σε απόσταση ασύμμετρη από τον λόγο του, σε απόσταση άρνησης και περιφρόνησης, βούλησης και αποδρομής, γνώσης και απόγνωσης, επιδιώκοντας «ένα ξεκίνημα που είναι καθαρή καταγωγή, εφόσον τα μόνα αξιώματά του είναι ο ίδιος και το κενό, αλλά είναι και μια επανεκκίνηση, εφόσον ό,τι απελευθέρωσε τούτο το κενό είναι η γλώσσα του παρελθόντος, καθώς σκάβει μέσα στον εαυτό της» (Foucault, 2016: 22).

Με άλλα λόγια, ο ποιητής ξεκινά ένα ξεκίνημα, όχι άφθαρτο και μοναδικό, αλλά ένα ξεκίνημα που βρίσκει, που πιάνει τα πράγματα εν τω μέσω, στη διάρκεια της ζωής, διαδραματίζοντας έναν ρόλο που δεν είναι πιο ξεχωριστός, πιο σημαντικός από τα ίδια τα πράγματα και τις φωνές τους:

όχι αντανάκλαση, αλλά λήθη̇ όχι αντίφαση, αλλά αμφισβήτηση που εξαλείφει̇ όχι συμβιβασμός, αλλά αναμάσημα̇ όχι το πνεύμα που μοχθεί να κατακτήσει την ενότητά του, αλλά η ασταμάτητη διάβρωση του έξω̇ όχι η αλήθεια που τελικά φωτίζει τον εαυτό της, αλλά η ροή και απόγνωση μιας γλώσσας που έχει ήδη ανέκαθεν ξεκινήσει (Foucault, 2016: 22-23).

Η γραφή του Λειβαδά λοιπόν επιτελείται ως ένα αέναο συμβαίνει, το οποίο αντλεί τη νομιμοποίησή του από τη φυσική μονιμότητά του, δηλαδή από τη φυσικότητά του: υπάρχει ακριβώς επειδή υπάρχουν όλοι οι άλλοι και όλα τα άλλα. Δεν πρόκειται δηλαδή για δράση ή δραστηριότητα, αλλά για πορεία και διαδοχή φυσικού χωροχρόνου. Αυτή η καθόλου ιδιότυπη επιτέλεση της γραφής παρουσιάζεται –εμφανίζεται– με:

έναν λόγο που δείχνει να είναι χωρίς κατάληξη και χωρίς εικόνα, χωρίς αλήθεια και χωρίς θέατρο, χωρίς τεκμήριο, χωρίς προσωπείο, χωρίς κατάφαση, απαλλαγμένος από κάθε κέντρο, αποδεσμευμένος από κάθε πατρώα γη· έναν λόγο που συγκροτεί τον δικό του χώρο ως το έξω προς το οποίο, έξω από το οποίο, μιλά. Τούτος ο λόγος, ως ομιλία απ’ έξω, οι λέξεις του οποίου δεξιώνονται το έξω προς το οποίο αυτός απευθύνεται, έχει την ανοικτότητα ενός σχολίου: είναι η επανάληψη αυτού που αδιάκοπα ψιθυρίζει έξω. Αλλά τούτος ο λόγος, ως ομιλία η οποία είναι πάντα εκτός αυτού που λέει, είναι μια ακατάπαυστη πρόοδος προς εκείνο του οποίου το απόλυτα λεπτό φως δεν το ανέλαβε ποτέ καμιά γλώσσα (Foucault, 2016: 25).

Τα ‘Εχέγγυα της Φύρας’, έργο-σταθμός, παραγωγή ζωής, δεν μπορεί να αποσυντεθεί. Ό,τι αφαιρεθεί, θα λείψει εντόντως. Ωστόσο, αν μπορούσε κανείς να αποπειραθεί ένα ξεχώρισμα, αυτό θα μπορούσε να είναι το ακόλουθο (Λειβαδάς, 2024: 35):

Ο άνθρωπος, ο άντροπος, δεν ήταν να εξηγήσει

Τα του ανθρώπου, χρειαζόταν άλλο είδος.

Ήρθε ο ποιητής,

Στέρεψε τα ύδατα πάνω στα οποία περπάτησε.

Ξεμπέρδεψε μα μπερδεύεται

Πάλι με την υπόληψη του αποθανόντος

Αντικρίζοντας την κατάντια των ζωντανών.

Σκάπετος συμμόρφωσης. Επιβίβασης φυσούνα.

Μνήμα προσωπικότητας με υψηλή επισκεψιμότητα

Σε όλες τις σεζόν. Υφασμάτινα άνθη. Μα ούτε καν.

Παρατηρεί τον εαυτό του άνευ προϋποθέσεων.

Τον προλαβαίνει κι ύστερα τον αφήνει

Να τρώει τη σκόνη του

Βιβλιογραφία

 Deleuze, G. & Guattari, F. (2017). Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια 2. Χίλια Πλατώματα (Β. Πετσογιάννης, Μτφρ.). Αθήνα: Πλέθρον.

Foucault, Μ. (2016). Ο στοχασμός του έξω: Για τον Μωρίς Μπλανσό (Β. Πατσογιάννης, Μτφρ.). Αθήνα: Πλέθρον.

Λειβαδάς, Γ. (2024). Εχέγγυα της Φύρας (Μ. Βελιτζανίδης, Επιμ.). Αθήνα: Ίνδικτος.

Ντελέζ, Ζ. & Παρνέ, Κ. (2022). Διάλογοι (Κ. Β. Μπούντας, Μτφρ., Δ. Τουλάτου, Επιμ.). Αθήνα: Εκκρεμές.

Φουκό, Μ. (1987). Εξουσία, γνώση και ηθική (μτφρ. Ζήσης Σαρίκας). Αθήνα: Ύψιλον.