–
γράφει ο
–
Στα τελευταία μου άρθρα για τον Νεοφορμαλισμό και για τα προβλήματα που παρουσιάζει η σύγχρονη κυπριακή ποίηση, έχω υποστηρίξει πως ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει η ελληνική/κυπριακή ποίηση είναι ο δρόμος της weltliteratur, δηλαδή τον δρόμο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, εντός της οποίας οι διάφορες εθνικές/λογοτεχνικές παραδόσεις θα συνδιαλέγονται βασισμένες στα κοινά στοιχεία που τους ενώνουν, και όχι στα στοιχεία που τους χωρίζουν. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα σε αυτή τη συλλογιστική είναι το φινλανδικό έπος Καλεβάλα, το οποίο έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση και σχόλια της Μαρίας Μαρτζούκου.
Η Καλεβάλα είναι ένα επικό ποίημα του Ελίας Λέντροτ, ο οποίος συνέλλεξε την προφορική λαϊκή παράδοση, δημοτικά τραγούδια και θρύλους της Φινλανδίας, τα επεξεργάστηκε και τα ενοποίησε σε μια ενιαία αφήγηση. Αν σας ακούγεται κάπως οικεία αυτή ενέργεια του Λέντροτ, αυτό είναι γιατί ο Λέντροτ επηρεάστηκε πάρα πολύ από την (γενικώς παραδεκτή) θέση του ομηριστή C. Wolf, ο οποίος υποστήριξε πως και ο Όμηρος βασίστηκε πάνω στην προηγούμενη προφορική παράδοση προκειμένου να γράψει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Άλλωστε ο Λέντροτ ήταν ομηριστής ο ίδιος και μάλιστα, όπως μας πληροφορεί η μεταφράστρια, ήταν από τους πρώτους που μετέφρασαν τον Όμηρο στη φινλανδική γλώσσα.
Ήδη από την αρχή παρατηρούμε ένα φαινομενικό παράδοξο: Αφενός, η Καλεβάλα είναι ένα εθνικό πόνημα, ένα λογοτεχνικό εγχείρημα που βασίζεται εξ ολοκλήρου στο τοπικό, παραδοσιακό στοιχείο, στα τραγούδια, τους μύθους και τους θρύλους της Φινλαδικής επικράτειας. Αφετέρου όμως, η Καλεβάλα προγραμματικά ανοίγει ένα διάλογο με την αρχαιοελληνική παράδοση, όχι ως προς το περιεχόμενο, αλλά ως προς την ίδια την έμπνευση του εγχειρήματος. Και τα δύο εφορμούν από την ίδια ανάγκη καταγραφής της προφορικής παράδοσης, ακόμη κι αν υποστήριζε κάποιος πως η προσπάθεια του Λέντροτ διακατέχεται από μεγαλύτερο επίπεδο αυτοσυνείδησης, από ό,τι εκείνη του Ομήρου. Η αναλογία ως δύο επικά ποιήματα βασισμένα στην εκάστοτε προφορική παράδοση μας επιτρέπει να τα διαβάσουμε σε αντιπαραβολή, να ανοίξουμε ένα διάλογο, να εντοπίσουμε τις διαφορές τους και τις ομοιότητές τους.
Όσον αφορά το περιεχόμενο, η Καλεβάλα περιλαμβάνει ό,τι θα ανέμενε κανείς σε ένα έπος: Μετά από μια σύντομη «γένεση» στο πρώτο άσμα, η Καλεβάλα εστιάζει στις περιπέτειες του ημίθεου Βάιναμόινεν και την έχθρα μεταξύ των δύο εθνών, της Κάλεβα και της Πουόγχιολα. Σε αυτή την ευρύτερη αφήγηση εγκιβωτίζονται άλλες ιστορίες, όπως του αρχισιδερά Ιλμάρινεν, αλλά και την πιο γνωστή ιστορία του Κούλερβο Καλερβόινεν, την οποία μετουσίωσε ο Τόλκιν στην ιστορία των παιδιών του Χούριν.
Υφολογικά, το κείμενο κινείται εκεί που θα ανέμενε κανείς, κάπου ανάμεσα στην επική αφήγηση αλλά και το δημοτικό τραγούδι. Διαβάζοντας τους ιαμβικούς δεκαπεντασυλλάβους της μετάφρασης, μου δημιουργήθηκε η ίδια εντύπωση διαβάζοντας τον Διγενή Ακρίτη. Η μεταφράστρια συνειδητά δηλώνει πως η επιλογή του δεκαπεντασύλλαβου χωρίς ομοιοκαταληξία έχει επιλεχθεί για να συνδεθεί το φινλανδικό έπος με την δική μας δημοτική παράδοση. Αυτή η εντύπωση εντείνεται από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται στο κείμενο της Καλεβάλα. Η επανάληψη του πρώτου ημιστιχίου στο δεύτερο, οι υπερβολικές διατυπώσεις, το τριαδικό σχήμα, οι στερεότυπες επαναλαμβανόμενες εκφράσεις (που λειτουργούν ακριβώς όπως και στα ομηρικά έπη), η προφορικότητα και η απλότητα του λόγου είναι στοιχεία τα οποία μας φαίνονται οικεία από την δική μας λαϊκή παράδοση, κάτι που μας επιτρέπει να συνδεθούμε με το κείμενο, δηλαδή με μια άλλη λαϊκή παράδοση.
Ο λόγος δηλώνεται ρητά από την εισαγωγή:
«Πρόθεση μας δεν ήταν να αντιμετωπίσουμε το έπος σαν ένα μουσειακό υλικό, αλλά να αναδείξουμε την ποιητική του διάσταση, φέρνοντας στην επιφάνεια τους κοινούς μύθους που ενώνουν τους λαούς όλου του κόσμου».
Η ίδια πεποίθηση κρύβεται πίσω από την Weltliteratur. Είναι η βαθιά πίστη πως κείμενα σε διαφορετικό χρόνο και σε διαφορετικό τόπο, με διαφορετικές προσλαμβάνουσες, σε διαφορετικές εποχές, με διαφορετικό συγκείμενο μπορούν να αποτελέσουν φορείς μιας παγκόσμιας συνείδησης. Είναι η βαθιά πίστη πως αν ψάξουμε πιο βαθιά, πέρα από τις επιφανειακές διαφορές τους, τα κείμενα της λογοτεχνίας αποτελούν μέρη ενός κοινού πνεύματος, πως υπάρχει μια ουσία της λογοτεχνίας, πως υπάρχει ένα και μοναδικό πνεύμα πνεύμα που βρίσκει σε κάθε λογοτεχνικό έργο κι ένα διαφορετικό τρόπο για να εκφραστεί.
Δεν θέλω όμως να σταθώ στα γραμματολογικά στοιχεία, τα οποία είναι εύκολο να εντοπίσει κανείς στο κείμενο. Αντίθετα θέλω να εστιάσω σε μερικούς στίχους από το προοίμιο της Καλεβάλα, που προσωπικά θα τους θεωρώ λογοτεχνικούς φάρους όσον αφορά τη θεωρία της λογοτεχνίας.
«Θα πω τραγούδια όμορφα και άσματα σπουδαία
Τρώγοντας σιταρόψωμο και μπίρα από κριθάρι
Κι αν μπίρα δεν μου φέρετε για να με ξεδιψάσει
Θα τραγουδήσω και νερό ας είναι στο ποτήρι».
Ήδη σε αυτό το τετράστιχο φαίνεται ξεκάθαρα η μορφολογική ομοιότητα της Καλεβάλα με τα δημοτικά τραγούδια μας. Η προοιμιακή αφετηρία όπου ο ανώνυμος ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του, ως τον αφηγητή, και παράλληλα το θέμα του υπάρχει και στην Οδύσσεια ως επίκληση στην Μούσα, αλλά και στα Νιμπελούγκεν, όπου ο αφηγητής ενημερώνει το κοινό του πως θα ακούσει παλαιά κατορθώματα και τα ανδραγαθήματα των ηρώων. Πέρα όμως από την διακειμενική σχέση που αναπτύσσει η Καλεβάλα με τον Όμηρο, τα Νιμπελούγκεν και την ευρύτερη λαϊκή παράδοση πιστεύω πως αυτό το τετράστιχο κρύβει δύο πολύ σημαντικά μαθήματα, που κατά τη γνώμη μου, το πρώτο οδηγεί εμμέσως και στο δεύτερο.
Το πρώτον είναι αυτό που θα εντάσσει την Καλεβάλα στη Weltliteratur. Η λαϊκή παράδοση της Φινλανδίας δεν είναι πολύ διαφορετική από τις λαϊκές παραδόσεις άλλων λαών της Ευρώπης. Το «ξένο» και το «ανοίκειο» δεν είναι τόσο ξένο και τόσο ανοίκειο. Ήρωες οι μέν, ήρωες και οι δε. Ανδραγαθήματα οι μεν, ανδραγαθήματα και οι δε. Σίγουρα διαφορές υπάρχουν ανάμεσα στις παραδόσεις, όπως βέβαια παραλλαγές υπάρχουν ακόμη και στο ίδιο ένα κείμενο, αναλόγως την περιοχή που αυτό ριζώνει και αναπτύσσεται. Στην βάση τους, όμως, Καλεβάλα, Νιμπελούγκεν, Διγενής Ακρίτης, Έντα κι ακόμη το Έπος του Γκιλγκαμές, η Οδύσσεια και η Αινειάδα είναι στη βάση τους περιπέτειες, τραγούδια όμορφα και άσματα σπουδαία ή «von freuden, hôchgezîten, von weinen und von klagen», πάνω στις οποίες χτίζονται ή εντοπίζονται τα ηθικά διδάγματα, τα στοιχεία για την εποχή, τα ερμηνευτικά σχόλια και η γενικότερη θεωρία σε δεύτερο χρόνο. Η Καλεβάλα έχει αξία, όχι μόνο για τους Φινλανδούς που την θεωρούν εθνικό τους κτήμα, αλλά και για μας, γιατί είναι κάτι που μας απευθύνεται, κάτι που δεν μένει στο στενό εθνικό και ιστορικό της πλαίσιο. Αυτός ο δρόμος είναι αμφίδρομος: Αν η Καλεβάλα, ως δημοτική παράδοση, μπορεί και απευθύνεται σε μας, τότε και ένα έπος σαν τον Διγενή μπορεί να απευθύνεται στην Ευρώπη ολόκληρη, όπως απέδειξε ο Λέντροτ, αλλά και ο Βιλχελμ Μύλλερ ο οποίος μετέφρασε κομμάτια από την δημοτική μας παράδοση στα γερμανικά.
Αν προεκτείνουμε αυτή τη σκέψη, αυτό το τετράστιχο μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η λογοτεχνία είναι στην πιο καθαρή και αυθεντική μορφή της αυτό: τραγούδια όμορφα και άσματα σπουδαία. Όσο και να την διανθίζουμε με θεωρίες, όσο και να σκάβουμε για να βρούμε το βάθος εκεί που δεν υπάρχει, όσο και επικαλούμαστε τους μεγάλους θεωρητικούς για να δικαιολογήσουμε μια μέτρια παραγωγή, η ουσία είναι εκεί. Όσο και να κυνηγάμε το υψηλό ή το βαθύ, όσο και να επιδιώκουμε την πρωτοτυπία, το τετράστιχο αυτό της Καλεβάλα μας υπενθυμίζει πως η λογοτεχνία για να ανθίσει χρειάζεται απλώς μερικά πρόθυμα αυτιά, λίγο ψωμί από σιτάρι και λίγη μπύρα. Κι αυτό το βίωμα – η εικόνα ενός βάρδου ή ενός ραψωδού γύρω από το κοινό του – είναι τόσο βαθύ που υπερβαίνει, όπως και όλα τα μεγάλα έργα, τους περιορισμούς της έκτασης και κυρίως του χρόνου.
Σίγουρα κανένας θα πάει στο δάσος, να ανάψει μια φωτιά και να αρχίσει να τραγουδάει στους σκίουρους. Όμως κάθε φορά που πηγαίνουμε στο θέατρο, στον κινηματογράφο ή σε μια συναυλία, κάθε φορά που στεκόμαστε μπροστά από έναν πίνακα ή ένα άγαλμα, κάθε φορά που διαβάζουμε ένα μυθιστόρημα ή μια ποιητική συλλογή, είναι σαν να καθόμαστε σε ένα τραπέζι και να παρακαλούμε τον βάρδο να μας πει μια ιστορία, για χαρές και για λύπες, και για έρωτες, μάχες και περιπέτειες.
Κι αυτό, στην πιο πρωταρχική του μορφή είναι ένα φαινόμενο παγκόσμιο. Μια weltliteratur.
Δυστυχώς για τους αναγνώστες, η μετάφραση της Καλεβάλα βρίσκεται ακόμη εν εξελίξει. Πολλά από τα άσματα έχουν μείνει αμετάφραστα, με την μεταφράστρια να παραθέτει μόνο μια συνοπτική περίληψη της πλοκής. Αυτό είναι απολύτως κατανοητό. Η μετάφραση ενός τέτοιου έργου είναι εξαιρετικά απαιτητική και χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και πολύς χρόνος για να ολοκληρωθεί, πόσο μάλλον να διατηρήσει την υψηλή λογοτεχνική ποιότητα που μας δίνει στα μεταφρασμένα άσματα. Εύχομαι οι επόμενες εκδόσεις της Καλεβάλα να συμπληρώσουν τα κενά της παρούσας έκδοσης και να μας δώσουν μια ολοκληρωμένη μετάφραση του έπους του Ελίας Λέντροτ. Μέχρι τότε, απλώς απολαμβάνουμε τους στίχους και χανόμαστε στην συναρπαστική αφήγησή της.
0 Σχόλια