γράφει η Γεωργία Βασιλειάδου

Τον “Οδυσσέα” του Τζαίημς Τζόυς (James Joyce) τον γνώρισα στην 8η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης όταν οι εκδόσεις Κέδρος παρουσίαζαν την επανέκδοση της μετάφρασης του Σωκράτη Καψάλη που πρωτοκυκλοφόρησε το 1990. Ένα έργο ογκωδέστατο μα πολλά υποσχόμενο. Οι άνθρωποι που αγαπούν αυτό το βιβλίο σε πείθουν αμέσως. Με μάτια που πετούν φωτιές μόλις αναφέρονται στον Λεοπόλδο Μπλουμ (Leopold Bloom), τον «Οδυσσέα», και ακατάπαυστη διάθεση για συζήτηση γύρω από το μεγαλείο του Τζόυς.

Και η λατρεία αυτή συνεχίζεται αμείωτη έναν αιώνα μετά την πρώτη έκδοση. Η φήμη του Τζόυς παραμένει μέχρι σήμερα τεράστια αν δεν μεγαλώνει συνεχώς. Στην Ιρλανδία έχουν καθιερώσει τη λεγόμενη “Bloomsday”[1] την οποία τιμούν κάθε χρόνο στις 16 Ιουνίου, κατά τη μέρα δηλαδή που εκτυλίσσεται και η ιστορία του μυθιστορήματος η οποία εν συντομία έχει ως εξής: Στις 16 Ιουνίου 1904 στο Δουβλίνο ο μεσήλικας και καθόλα συνηθισμένος Ιρλανδός αστός ονόματι Λέοπολντ Μπλουμ ως ένας διαφορετικός (απομυθοποιημένος) Οδυσσέας βιώνει τη δική του οδύσσεια καθώς περιπλανιέται στην πόλη όπου συναντά τον νεαρό Στίβεν Ντένταλους (τον δικό του «Τηλέμαχο»), πηγαίνει στην παραλία, ψωνίζει, κατεβαίνει στον δικό του Άδη, επισκέπτεται ένα ξενοδοχείο, ένα μπαρ, ένα πορνείο, επιδίδεται σε όλες τις φυσικές λειτουργίες του ανθρώπου, αναστοχάζεται πάνω στη θρησκεία, την πολιτική, τη λαγνεία και το επόμενο πρωί παίρνει τον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι.

Όμως, αυτή η μέρα δεν τιμάται μόνο στην Ιρλανδία, η παράδοση επεκτείνεται πλέον και σε άλλες χώρες και πόλεις όπου τρελαμένοι αναγνώστες, λέσχες ανάγνωσης και εκδοτικοί οίκοι διοργανώνουν ομιλίες, μαραθωνίους ανάγνωσης και άλλα. Στα χρόνια της δικής μου γνωριμίας με το βιβλίο, τον Φεβρουάριο του 2012, πέτυχα και εγώ έναν τέτοιον εικοσιτετράωρο μαραθώνιο σε ένα μικρό πανέμορφο και παραχωμένο καφέ της Θεσσαλονίκης πάνω από την Καμάρα με επικεφαλής τον Σαλονικιό συγγραφέα Κυριάκο Αθανασιάδη[2]. Η πρόκληση μιας ολονύχτιας ανάγνωσης σε μορφή σκυταλοδρομίας είναι ιντριγκαδόρικη, αλλά, βέβαια, θέλει πολύ κουράγιο, πολύ καφέ ή ποτό και πολλή αγάπη για τον «Οδυσσέα», ώστε να αντέξεις όσο περισσότερο μπορείς ξύπνιος και προσηλωμένος.

Με βάση λοιπόν τη σημερινή αυτή κατάσταση, δύσκολα θα φανταζόταν κανείς ότι η κυκλοφορία του διάσημου αυτού βιβλίου δεν έγινε με ομαλότητα πόσο μάλλον με αντίστοιχη ζέση από τους διαθέσιμους εκείνη την εποχή αγγλικούς και ιρλανδικούς εκδοτικούς οίκους που θεώρησαν το μυθιστόρημα χυδαίο, ακραίο περίεργο, προκλητικό και πιθανή εκδοτική αποτυχία και, αρχικά, αρνήθηκαν την έκδοσή του.

Έτσι, ο Τζόυς άρχισε να κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του σε συνέχειες (Μάρτιος 1918 – Δεκέμβριος 1920) στην επιθεώρηση “The Little Review” εν μέρει λογοκριμένο από τον ποιητή και φίλο του,  Έζρα Πάουντ, ο οποίος θεώρησε αναγκαίο να προβεί σε αυτές τις ενέργειες, προκειμένου να προστατεύσει το αριστούργημα του Τζόυς από τη σεμνότυφη αμερικανική κοινωνία. Λίγο αργότερα, ο Τζόυς βρήκε καταφύγιο στις γαλλικές εκδόσεις “Shakespeare and Company” υπό τη διεύθυνση της Σύλβια Μπιτς, η οποία ήταν η δημιουργός και του ομώνυμου πασίγνωστου στους σημερινούς τουρίστες καφέ/βιβλιοπωλείου στις όχθες του Σηκουάνα απέναντι από την Παναγία των Παρισίων. Ο «Οδυσσέας» δημοσιεύτηκε σε μορφή βιβλίου στα αγγλικά για πρώτη φορά στις 2 Φεβρουαρίου του 1922 σε μόλις χίλια προπληρωμένα αντίτυπα. Την ίδια χρονιά η Βρετανική κυβέρνηση απαγόρευσε την κυκλοφορία του χαρακτηριζόμενου ως «άσεμνου» βιβλίου του Τζόυς στο Ηνωμένο Βασίλειο μέχρι το 1936[3]. Κατά το διάστημα της απαγόρευσης τα αντίτυπα που εντοπίζονταν από τις αρχές κατάσχονταν ή καίγονταν. Το Πανεπιστημίο του Cambridge, μάλιστα, απειλήθηκε με ποινική δίωξη όταν ένας εργαζόμενος ακαδημαϊκός προσπάθησε να αποκτήσει ένα αντίγραφο και να διοργανώσει διαλέξεις επ’ αυτού. Η απόφαση αυτή του Ηνωμένου Βασιλείου πάρθηκε κατόπιν της απαγόρευσης που είχε προηγηθεί στις ΗΠΑ.

Συγκεκριμένα, η αρμόδια υπηρεσία των ΗΠΑ (US Post Office) κατάσχεσε τρία τεύχη του περιοδικού Little Review: α) το τεύχος Ιανουαρίου 1919 (που περιείχε την πρώτη ενότητα του 8^ου επεισοδίου «Λαιστρυγόνες», κατά το οποίο ο Μπλουμ θυμάται μια πρώιμη σεξουαλική εμπειρία με τη σύζυγό του Μόλλυ, β) το τεύχος Μαΐου 1919 που περιλάμβανε το δεύτερο μισό του 9^ου επεισοδίου «Σκύλλα και Χάρυβδη» και γ) το τεύχος Ιανουαρίου 1920 που περιείχε την τρίτη ενότητα του 12^ου επεισοδίου «Κύκλωπας» τα οποία, παρότι ήταν λογοκριμένα από τον Έζρα Πάουντ είχαν προκαλέσει σφοδρές αντιδράσεις στο αναγνωστικό και όχι μόνο κοινό[4]. Ωστόσο, η εκδότρια του περιοδικού Μάργκαρετ Άντερσον δεν πτοήθηκε και προς άγρα νέων συνδρομητών ταχυδρόμησε αντίγραφα του τεύχους Ιουλίου-Αυγούστου 1920 στο οποίο περιεχόταν το 13ο επεισόδιο του «Οδυσσέα» με τίτλο «Ναυσικά», κατά το οποίο ο Λεοπόλδος Μπλουμ αυνανίζεται κρυφά στην παραλία στη θέα του γυμνού ποδιού μιας γυναίκας. Φτάνοντας σε λάθος χέρια, το τεύχος αυτό κατέστη η αφορμή για να λάβει θέση η Αμερικανική Δικαιοσύνη τον Φεβρουάριο του 1921, καταδικάζοντας την Άντερσον και τη συνεργάτιδά της Τζέιν Χιπ λόγω παραβίασης του νόμου της Νέας Υόρκης κατά της αισχρότητας και υποχρεώνοντας την κάθε μία να καταβάλει πρόστιμο ύψους 50 δολαρίων (περίπου 700 δολάρια σήμερα) υπό την απειλή φυλάκισης εάν συνέχιζαν να δημοσιεύουν κομμάτια από το επίδικο έργο. Το δικαστήριο δεν έκανε δεκτή την πραγματογνωμοσύνη που προσκομίστηκε από φιλόλογο που επαινούσε το βιβλίο ως έργο τέχνης, αντιθέτως έκρινε ότι ο «Οδυσσέας» έμοιαζε με «το έργο ενός αποδιοργανωμένου μυαλού»[5]. Αποκορύφωμα αυτής της παράδοξης και παράλογης δίκης ήταν η άρνηση ενός δικαστή να διαβαστούν τα «άσεμνα» χωρία στη δικαστική αίθουσα, επειδή ήταν δήθεν επικίνδυνα για το ήθος της νεαρής γυναίκας που παρευρισκόταν εκεί, δηλαδή της εκδότριας Άντερσον!

Ως αποτέλεσμα αυτής της απόφασης, ο «Οδυσσέας» απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ, ενώ το 1928 με νέα απόφαση του το Τελωνειακό Δικαστήριο των ΗΠΑ συμπεριέλαβε επίσημα τον «Οδυσσέα» στον κατάλογο των απαγορευμένων άσεμνων βιβλίων βάσει του Νόμου περί Δασμών του 1930, πράγμα που σήμαινε ότι το βιβλίο δεν μπορούσε να εισαχθεί πια νόμιμα στις ΗΠΑ έως το 1933, οπότε το περιφερειακό δικαστήριο των ΗΠΑ της Νότιας Περιφέρειας της Νέας Υόρκης νομιμοποίησε το βιβλίο, κατόπιν σχετικής προσφυγής που κατέθεσε ο ενδιαφερόμενος εκδότης Μπένετ Σερφ του Random House[6]. Η απόφαση αυτή επικυρώθηκε και από το Εφετείο, ενώ δεν έφτασε ποτέ ενώπιον του Ανώτατου Δικαστηρίου. Υποστηρίζεται ότι μέσα σε δέκα λεπτά από την έκδοση της απόφασης, ο Μπένετ Σερφ έδωσε εντολή στους στοιχειοθέτες να ξεκινήσουν την έκδοση του βιβλίου και μέσα σε έναν μήνα περίπου είχαν τυπωθεί εκατό αντίτυπα[7].

Θα λέγαμε πως η περίπτωση του Τζόυς επιβεβαιώνει τον κανόνα της κακής διαφήμισης, δηλαδή όσο κατακρινόταν και λογοκρινόταν το έργο του τόσο μεγάλωνε η περιέργεια των αναγνωστών που το προμηθεύονταν και το διακινούσαν παράνομα σε Αμερική και Αγγλία, με αποτέλεσμα ο Τζόυς να ζήσει μεν την αναγνώριση όσο ήταν εν ζωή, στερούμενος, ωστόσο, την οικονομική ανταμοιβή που δικαιούνταν πραγματικά. Πέραν τούτου, αναφέρεται, ακόμη, ότι η δίκη στις ΗΠΑ αποτέλεσε έμπνευση για τον Τζόυς ο οποίος εκείνο το διάστημα ξαναέγραφε ορισμένα επεισόδια του «Οδυσσέα»[8]. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στη γενέτειρά του, στην Ιρλανδία, το βιβλίο δεν απαγορεύτηκε, αλλά ούτε εισήχθη στη χώρα ούτε τυπώθηκε εκεί και κατέστη ευρέως διαθέσιμο μόλις κατά τη δεκαετία του 1960.

Πρόκειται για ένα βιβλίο περίπλοκο, συνειρμικό, με μεγάλες φράσεις, που δεν υπακούει σε λογοτεχνικούς, γραμματικούς και τεχνικούς κανόνες, πρωτότυπο δομικά και με εξαιρετικά υψηλού επιπέδου λεξιλόγιο γεμάτο νεολογισμούς και ιδιότυπη σύνταξη και, φυσικά, είναι το βιβλίο που περιέχει έναν από τους πιο διάσημους (εσωτερικούς) μονολόγους στην ιστορία της λογοτεχνίας[9]. Οι μελέτες και διατριβές που έχουν γραφεί για αυτό είναι πολυάριθμες και όπως φαίνεται θα συνεχίσουν να γράφονται, καθώς το έργο προσφέρει πλούσιο υλικό, θεωρείται διαχρονικό και εξακολουθεί να παρουσιάζει γραμματολογικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Μεταξύ των βιβλιόφιλων επικρατεί η άποψη ότι η ανάγνωση του συγκεκριμένου τόμου είναι απολύτως απαραίτητη, ενώ μεταξύ των μεταφραστών του Τζόυς επικρατεί η ιδέα της πραγματοποίησης ενός άθλου. Στην Ελλάδα ο «Οδυσσέας» μεταφράστηκε για πρώτη φορά περίπου το 1985 από τους Γ. Θωμόπουλο και Λ. Νικολούδη (εκδόσεις Παϊρίδης) σε οκτώ τόμους, ενώ σήμερα κυκλοφορεί σε μεταφράσεις των Σωτήρη Καψάσκη (εκδ. Κέδρος) και Ελευθέριου Ανευλαβή (εκδ. Κάκτος). Ο συγγραφέας και μελετητής του Τζόυς Άρης Μαραγκόπουλος έχει συγγράψει και έναν οδηγό ανάγνωσης (εκδ. Τόπος) που διευκολύνει σημαντικά τον αναγνώστη.

_____

[1] Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τις εκδηλώσεις που διοργανώνονται και τη φιλοσοφία αυτής της γιορτής επισκεφθείτε την επίσημη ιστοσελίδα http://www.bloomsdayfestival.ie/.

[2] Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τη συγκεκριμένη εκδήλωση: https://cityportal.gr/24wros-marathwnios-anagnwshs-toy-odysseas-toy-james-joyce-32646-193-45-0/.

[3] Αναλυτικά βλ. Carmelo Medina Casado, Sifting through Censorship: The British Home Office ‘Ulysses’ Files (1922-1936). James Joyce Quarterly, vol. 37, no. 3/4, 2000, pp. 479–508. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/25477754.

[4] Καθοριστικό ρόλο στην απαγόρευση κυκλοφορίας του μυθιστορήματος του Τζόυς έπαιξε η New York Society for the Suppression of Vice η οποία ήταν ένα οργανισμός αφιερωμένος στην εποπτεία της κοινωνικής ηθικής.

[5] Joe Sergi, Obscenity Case Files: United States v. One Book Called “Ulysses”, 24.04.2013, Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://cbldf.org/2013/04/obscenity-case-files-united-states-v-one-book-called-ulysses/.

[6] Το πλήρες κείμενο της απόφασης είναι διαθέσιμο ηλεκτρονικά: https://law.justia.com/cases/federal/district-courts/FSupp/5/182/2250768/.

[7] Βλ. Richard Ellmann, James Joyce, Oxford University Press, 1982, σελ. 667.

[8] Βλ. περισσότερα: David Weir, What Did He Know, and When Did He Know It: The ‘Little Review,’ Joyce, and ‘Ulysses, James Joyce Quarterly, vol. 37, no. 3/4, 2000, pp. 389–412. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/25477749.

[9] Πρόκειται για τον μονόλογο 25.000 λέξεων της Μόλλυ Μπλουμ την οποία ο Τζόυς αντιστοιχίζει με την Πηνελόπη του ομηρικού έπους. Ο μονόλογος αυτός καταλαμβάνει το τελευταίο επεισόδιο του μυθιστορήματος.