«Κ.Π.Καβάφης: Το έργο του»

«Φιλοσοφικές προσεγγίσεις»

της Χριστίνας Καραγιάννη

Η παγκόσμια απήχηση

Για την ποίηση του Καβάφη έχουν ερευνήσει πάρα πολλοί ξένοι και Έλληνες μελετητές.

Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τους στίχους των ποιημάτων του, να εμβαθύνουν τα νοήματά τους και να αποκαλύψουν μέσω αυτών τις πραγματικές του ερμηνείες που καθορίζουν την Καβαφική ποίηση.

Μερικοί απ’ αυτούς ανήκαν στον στενό κύκλο του και άλλοι ήταν μετέπειτα κριτικοί και μελετητές της ποίησής του. Ο καθένας έδωσε τη δική του εξήγηση και ερμήνευσε διαφορετικά τις πτυχές του έργου, που ο μεγάλος ποιητής κατόρθωσε και πέτυχε να της δώσει όπως ο ίδιος ήθελε. Οι πτυχές αυτές, η κάθε μία χωριστά αλλά και όλες μαζί την ολοκληρώνουν, μια διαφορετική ποίηση από την τότε προβαλλόμενη μορφή της που υπαγόρευε λυρικές εκφάνσεις, συγκεκριμένη τεχνική (ομοιοκατάληκτος στοίχος, κοσμητικά επίθετα) που επέβαλλαν τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής.

H Καβαφική ποίηση στο σύνολό της διαφαίνεται από ιστορικότητα και ένα είδος φιλοσοφικής ομορφιάς που αντανακλάται στους αιώνες.

Χωρίς αμφιβολία είναι παγκόσμια καινοτομία η διαφορετική σύλληψή της από την εποχή, πράγμα που αναγκάζει να διαφοροποιήσουν τη γνώμη τους πολλοί μεγάλοι μελετητές και ποιητές.

Ρωγμή στα μέχρι τώρα δεδομένα τα ποιήματά του, αφού ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει άλλος άξιος συνεχιστής του. Ίσως γι’ αυτό οι αντίπαλοί του βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στην αντικαβαφική κριτική τους. Ίσως όμως χρειάζεται να προβάλλουμε διαρκώς στην εποχή της αμφισβήτησης και να τεκμηριώνουμε τους διαχρονικούς μας «μεγάλους» που καταξιώθηκαν στους αιώνες;

Μα αν γίνει κάτι τέτοιο τότε αμφισβητούμε κι εμείς τη μεγάλη μορφή που πέρασε και τάραξε τα νερά της ποίησης, παρόλο που πρέπει να βρίσκουμε κάθε φορά καινούριες πτυχές της αναλλοίωτης ποίησής του.

Δε στηρίζονται παρά στα στοιχεία της διαφορετικότητας οι αντίπαλοί του να τον κατηγορήσουν και όμως, η γοητεία της Καβαφικής ποίησης είναι η διαφορετικότητά της.

Αν εξερευνήσουμε τις κριτικές και τις έρευνές τους εύλογα γεννιέται το ερώτημα:

Πού κατατάσσουν το έργο του όλοι αυτοί που τον πλησίασαν, μελέτησαν το μεγάλο ποιητή;

Αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι οι αντίπαλοί του τού προσδίδουν κατηγορίες για επιφανειακή και μη συμμορφωμένη με το «ένδυμα» της εποχής ποίηση, εντούτοις δεν μπορούν να μην αποδεχτούν ότι περιείχε στοιχεία ασυνήθιστα και πρωτόγνωρα. Γιατί πώς αλλιώς μπορούσαν να ερμηνεύσουν τα έργα των μεγάλων ποιητών του Σολωμού, του Κάλβου, του Παλαμά, που έβλεπαν τη ζωή μέσα από τα βιώματά τους, όταν ο Καβάφης έβλεπε τη ζωή μέσα απ’ την ίδια τη ζωή που περιελάμβανε και τις τρεις της διαστάσεις, το βάθος, το μήκος και το πλάτος;

Η παραπάνω θεώρηση επιβεβαιώνεται μέσα από τον πλούτο της ιστορίας, που αγκαλιάζει όλο το πλάτος του τότε κόσμου, από τους Έλληνες και τους Αιγυπτίους και το Βυζαντινό πολιτισμό. Η ποίησή του όμως – διορατικός κι ο ίδιος – έβλεπε μακριά. Ήταν απρόβλεπτη και ανεπίτρεπτη, απαγορευμένη και παρεξηγήσιμη εκείνη την εποχή, ακριβώς επειδή δε στεκόταν στην επιφάνεια. Διείσδυσε στα πρόσωπα, στα γεγονότα, στεκόταν στην περιγραφή με τόση λεπτομέρεια που ο καλύτερος τεχνίτης θα ζήλευε. Κάτι τέτοιο είναι εμφανές όχι μόνο στα ποιήματά του, που του χάρισαν τη μεγάλη του φήμη, όπως «η Ιθάκη», ή «Περιμένοντας τους βαρβάρους» κ.α., αλλά και γι’ αυτά που δεν είχε δημοσιεύσει.

Υπάρχουν ποιήματα που κοσμούν την ποίησή του, που δείχνουν τις πτυχές που ανάφερα παραπάνω. Έτσι πολλοί μελετητές τεμάχισαν τον ποιητή σε ιστορικό, πολιτικό, διδακτικό και ειρωνικό. Όμως ο ποιητής είναι ένα σύνολο, και δεν τεμαχίζεται σε κομμάτια, γιατί διαφορετικά θα είχαμε να κάναμε με αποσπασματικά συμπεράσματα, που δεν δίνουν το όλον. Αντίθετα η ενιαία αντιμετώπιση του έργου του, πρέπει να την αποδεχόμαστε σα μια νοητή κλωστή που «δένει» τα ποιήματά του. Γι’ αυτό το «όλον» συμπεριλαμβάνει το ένα και το ένα το «όλον». Αυτό είναι που προσδίδει στο έργο του δύναμη, πλούτο και αξία. Γιατί αν δεν συμπεριλάβουμε την «Ιθάκη», δε θα είχαμε την αξία της ζωής, που κορυφώνεται με το ποίημά του. Κάθε ποίημα δυναμώνει σε αξία και σε ποιότητα εξαιτίας του περιεχομένου του, που λειτουργεί ως απάντηση στα πανανθρώπινα προβλήματα.

Η ενότητα του έργου του είναι η πανδαισία της ποίησής του με όλα τα νοήματα που με παλέτα τη ζωή του ανθρώπου ανά τους αιώνες δίνει χρώμα, ζωντανεύει τις αξίες και τις αρετές, αλλά και τις αδυναμίες των λαών με κέντρο τον άνθρωπο. Έναν άνθρωπο, που αγωνιά, σκέπτεται, λυγίζει, σηκώνεται, μαθαίνει και κατακτά τη γνώση για να κορυφωθεί η πορεία του στην αιωνιότητα (Ιθάκη) και να δώσει τη βασική αξία και το νόημα της ζωής.

Η αξία της ανθρώπινης ύπαρξης βρίσκεται μέσα του, είναι τελικά πάνω από τη Μοίρα, αλλά και την κρατάει στα χέρια του που μπορούν να τον οδηγήσουν στην αποκάλυψη της ανθρώπινης έννοιας, διττής, αδύναμης σάρκας και αδύναμου μυαλού, αλλά και της δύναμης μέσα από τις αναλλοίωτες αξίες, την αρετή, τη δικαιοσύνη, το θάρρος.

Οι αδυναμίες σ’ αυτή την περίπτωση μετατρέπονται σε θαρραλέες εξομολογήσεις του ίδιου του ποιητή στο ποίημα «επήγα», …. και υπ’ αυτήν την έννοια ο τολμών νικά.

Σήμερα το έργο του Καβάφη δεν αμαυρώνεται από την ομοφυλοφιλία του, αλλά καταξιώνεται από τις ατόφιες αλήθειες του.

Η Νιτσεϊκή θεωρία «Πέρα από το Καλό και το Κακό», καταρρίπτει τις απόψεις περί ανηθικότητας του έργου του, αφού στην άποψη του Νίτσε «Οι μεγάλες περίοδοι της ζωής μας είναι εκείνες κατά τις οποίες βρίσκουμε επιτέλους το θάρρος να χαρακτηρίσουμε κορυφαία πλευρά μας αυτό που χαρακτηρίζαμε κάποτε κακές μας πλευρές». Φρήντριχ Νίτσε, ο Καβάφης είναι αντίθετος, όσον αφορά την κακή πλευρά του εαυτού του. Την ηδονή ποτέ δεν τη θεώρησε καλή και κορυφαία πλευρά του εαυτού του. Αντιθέτως τη θεωρούσε ότι ήταν ένα μίασμα, μια αρρώστια που δεν μπορούσε να απαλλαγεί.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος ολοκληρώνεται με την «αρετήν» την οποία την αντιλαμβάνεται ως τρόπο ζωής και χωρίς αυτήν δεν είναι «ευδαίμων». Η ηθική είναι πάνω από το κοινωνικό κύρος, την καταγωγή και την οικονομική επιφάνεια του καθενός και ο καθένας μέσα από αυτή την ηθική ολοκληρώνεται και συναντά τον εαυτό του. Ο Καβάφης φαίνεται πως δεν ήταν ικανοποιημένος ούτε ευτυχής από τις «ανήθικες» πράξεις του και προσπαθούσε να απαλλάξει τον εαυτό του από το «κακόν», όπως χαρακτήριζε την εμμονή του στην ηδονή. Συνεχώς τον απασχολούσε το μίασμα αυτό και πάλευε με τις δικές του αδυναμίες και ενοχές. Οι δρόμοι για την αρετή είναι διαφορετικοί για τον καθένα και γι’ αυτόν είναι συνεχής πάλη με τον εαυτό του. Η πάλη του για την αρετή φαίνεται μέσα από τον τρόπο ζωής και τις αντιφάσεις που έπεφτε. Στα ποιήματά του διακατέχεται από μια συμπάθεια για τους χριστιανούς, που αν και συγκεχυμένη, δίνει την εντύπωση της πίστης προς τη χριστιανική ηθική. Στο δωμάτιο του υπήρχε ένα εικονοστάσι, πράγμα που θα δημιουργούσε αντιφάσεις στους κύκλους της Αλεξάνδρειας, παρ’ όλα αυτά με τη λογική του Αριστοτέλη για την ηθική, αυτό θα ήταν ένας φυσικός δρόμος προς την αρετή. Κάτι τέτοιο δεν είναι παράξενο, αφού τα ποιήματά του έχουν αναφορές στους ελληνιστικούς χρόνους και πολλά απ’ αυτά αναφέρονται ή μοιάζουν με τις ιδέες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Άλλωστε ήταν γνώστης και μελετητής τους.

H Καβαφική ποίηση

O Βρισιμιτζάκης στο βιβλίο του «Το έργο του Καβάφη» αναφέρει ότι «ό, τι βλέπουμε είναι καθαρό, γεωμετρικό». [1] Το έργο του, ως προϊόν της ποιητικής έμπνευσης και δημιουργίας, στηρίζει τις βάσεις του πνευματικού οικοδομήματος που χάρη στη διαφορετικότητα την ποιοτική του υπόσταση και στην πρωτότυπη σύνθεσή του είναι ένα διαχρονικό επίτευγμα του πολιτισμού μας και της τέχνης της ποιήσεως. Ποια τέχνη μπορεί εύκολα να προσιδιάζει τα αρχαία αριστουργήματα του Παρθενώνα, και των άλλων επιτευγμάτων του πολιτισμού μας, όταν ο ποιητής σαν μεγάλος γλύπτης και αξιόλογος τεχνίτης «χτίζει» με τόση λεπτομέρεια, «χτενίζοντας» στίχο στίχο, προσέχοντας μην του ξεφύγει η λεπτομέρεια, η οποία θα δώσει μια χαρακτηριστική χροιά στην τελική έκβαση της σκέψης του, αλλά και που θα δώσει σε όλο το έργο του τη δική του σφραγίδα; Αναφερόμενος στη θεματολογία του στην ελληνιστική περίοδο, προσδίδει την αξία στην ελληνική αρχαιότητα και δίνει την αίγλη στην ιστορία, η οποία επέστρεψε και έστεψε την τέχνη του με το στεφάνι των Ολυμπιονικών στον αγώνα του στο στάδιο της τέχνης και ανεβάζοντας τον ποιητή στο παγκόσμιο βάθρο της ποίησης.

«Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των,

Γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των,

Διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί

Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη..»

Για να μπορεί όμως να του δοθεί αυτή η χάρη, θα έπρεπε αυτές τις διαχρονικές και ιστορικές εκφάνσεις της ελληνικής ιστορίας να τις προεκτείνει θέτοντας τες μέσα από το δικό του προβληματισμό και τα συναισθήματα.

Το έργο του σύμφωνα με τον Βρισιμιτζάκη «μοιάζει με ένα δράμα, και στο παραπάνω ποίημα ο ήρωας του δράματος- που υπάρχει σε κάθε δράμα-μας δίδει να εννοήσουμε την κρυφή, την πονεμένη, αλλ’ επίμονη σκέψη του ήρωος αυτού. Η σκέψη αυτή είναι μια σκέψη ζωής. Ο ήρως του έργου του Καβάφη είναι ένας ήρως που διψά ζωήν».

Καθημερινή, ομιλούσα γλώσσα πετυχαίνοντας να μεταφέρει την ιστορία στο παρόν, ταξιδεύοντας με τρόπο μαγικό στον «καιρό», όπως αναφέρει ο Σεφέρης σχολιάζοντας τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη.[2]

Ο ποιητής πετυχαίνει να ζωντανεύει το παρελθόν φέρνοντας τα γεγονότα στο τώρα, λες και ζωντανεύουν εκεί μπροστά με τους στίχους του και ο ήρωας μπορεί να είναι φανταστικός ή μυθικό πρόσωπο.

Θα λέγαμε ότι ο ήρωας επιλέγει το «όχι» ως μια αίσθηση του καθήκοντος.

«Αν ρωτιούνταν πάλι,

Όχι θα ξανάλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει

Εκείνο τα’ όχι- το σωστό- εις όλην την ζωή του».

Η ταύτιση με την ηθική του ΚΑΝΤ

Η καντιανή ηθική ως η κατηγορηματική ηθική ταυτίζει τον Καβάφη μ’ αυτήν, αφού η προσταγή του καθήκοντος πηγάζει από την ηθική. Το καθήκον λειτουργεί ως κύριο κίνητρο για να ενεργεί, ο σεβασμός του καθήκοντος καθαρός και όχι μόνο σύμφωνα με το καθήκον.

Η υποταγή αυτή, σύμφωνα με τον Καντ, είναι η θέλησή του που η υποκειμενική αρχή της συμπίπτει με το αντικειμενικό νόμο του καθήκοντος. Η αντίληψη αυτή της ηθικότητας δεν θέτει αυτόν που δρα σύμφωνα με το ηθικό κριτήριο κάτω από μια εξουσία εξωτερική στον ίδιο: προϋποθέτει αντίθετα την αυτονομία του. Εδώ αποκαλύπτεται η βαθύτερη φύση της νοήσεως που προσφέρει νόμους που είναι νομοθετική «a priori». Σύμφωνα με τον Καντ η ηθικότητα συνίσταται στο σεβασμό των προσώπων, έτσι που η κατηγορηματική προσταγή μπορεί να διατυπωθεί με την ακόλουθη μορφή: «Να ενεργείς έτσι που να μεταχειρίζεσαι την ανθρωπότητα στο πρόσωπό σου όπως στο πρόσωπο των άλλων, σαν ένα σκοπό και ποτέ σαν ένα απλό μέσον». Υψώνοντας τον άνθρωπο πάνω από την αίσθηση, η νόηση τον αναδεικνύει ως ον που έχει σκοπούς, που είναι αυτό το ίδιο σκοπός, δηλαδή πρόσωπο και όχι απλώς όπως οποιοσδήποτε, πράγμα, μέσον. Ακριβώς λοιπόν αυτή η προσταγή του καθήκοντος πηγάζει από μια ηθική αποστολής. Η αποστολή αυτή, όπως και η αποστολή του ανθρώπου στη γη δεν είναι να παρατηρήσουμε τον κόσμο των ιδεών, αλλά να τον πραγματοποιήσουμε μέσα από την πρακτική μας δράση. Όπως και ο Πασκάλ έτσι και ο Καντ πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι διπλός, αισθητός και νοητός. Ως αισθητό ον, φαινομενικό, υπόκειται στους νόμους της φύσεως, είναι προσδιορισμένος, ως νοητό όν όμως είναι ελεύθερος και του ανήκει η εκλογή του εαυτού του. Ακριβώς γι’ αυτή την εκλογή που έγινε από τον ίδιο, έπειτα υπάρχει η ανθρώπινη αδυναμία στην επιβολή του σωστού, το λάθος. Αυτό το όχι, δηλ, το σωστό, μεταλλάσσεται σε λάθος εξαιτίας ακριβώς της δυναμικής του και του τιμήματος που είναι πάνω από τα υλικά αγαθά και πάνω από τη ζωή…

Ο Καβάφης, σύμφωνα και με την πιο πάνω παράγραφο, ενστερνίζεται την καντιανή ηθική, γιατί αν μεταφέρουμε την ηθική του Καντ στην ποίηση του Καβάφη διαπιστώνουμε ότι γίνεται η ίδια σκοπός και πραγματώνεται μέσα στο σύνολο της ανθρωπότητας ως ουσιώδης σκοπιμότητα. Η σκοπιμότητα αυτή σύμφωνα με το μεγάλο φιλόσοφο, δίνει στην αισθητική κρίση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της. Η αποστολή της τέχνης είναι να μας δώσει εδώ στη γη, μια εμπειρία, αλλά καθαρά υποκειμενική της ενώσεως της φύσεως και της ελευθερίας.

Η ποίηση του Καβάφη είναι αυτό που λέει ο Καντ για την τέχνη, έχει ανιδιοτέλεια, έχει όμως τελολογική αξία, πραγματοποιεί δηλαδή μέσα στο υποκείμενο τον σκοπό του σύμπαντος που είναι η τάση για την ενότητα του πνεύματος. Έτσι όλο το έργο του καθορίζει το μέρος, και αυτό την κάνει μοναδική, γιατί ο άνθρωπος μέσα από την ποίησή του γεύεται και έχει τη χαρά να διακρίνει το καθολικό στο μοναδικό, χάρη στην αντήχηση του όλου μέσα σε κάθε μέρος. Μέσα στην ποίησή του ζούμε την ολοκληρωτική συνένωση της φαντασίας, της αίσθησης και της νόησης σε πλήρη αρμονία. Η ελευθερία γίνεται φύση και η φύση ελευθερία. Ακριβώς όμως επειδή δεν είναι καθοριστική η αισθητική κρίση δε δρα αυτή η συμφωνία ως προς το αντικείμενο, αλλά λειτουργεί ως προς τον εαυτό της. Είναι όμως ενθαρρυντική για την αντικειμενική πραγματοποίηση αυτού που αποτελεί υποκειμενικό βίωμα. Κάτι τέτοιο βρίσκει απήχηση στον Καντ που υποστηρίζει ότι οι αισθητικές ιδέες συμβολίζουν τις λογικές Ιδέες. Και η τέχνη περικλείοντας μέσα της μια αυτάρκεια, είναι σύμβολο της ηθικότητας. Η υψηλή και μοναδική αξία του έργου του Καβάφη διαφαίνεται μέσα από το σύνολό του και απορρέει από την αντανάκλαση του σε κάθε δημιούργημά του ξεχωριστά, και με τη σειρά του διαχέεται στην ανθρωπότητα ως μοναδικό και ξεχωριστό με τη σφραγίδα του αιώνια διακείμενου προς τον άνθρωπο.

Η ποίησή του χτισμένη πάνω σε δικά του βιώματα είναι άρρηκτα δεμένη με την πραγματικότητα.

Ο κόσμος αγάπησε τα ποιήματα του γιατί σ’ αυτά βρήκε τα δικά του βιώματα και τις απαντήσεις που γύρευε για την αξία του ανθρώπου. Ο Καβάφης αντίθετα με ότι πιστεύουν οι οπαδοί του άκρατου υποκειμενισμού, δεν απευθύνεται στην άμεση αίσθηση της εσωτερικής ζωής, που διαφέρει από άτομο σε άτομο, υπολογίζει στην εμπειρική αγωγή που είναι κοινό κτήμα όλων των ανθρώπων.

Αριστοτέλης

Τα θέματά του τα αντλεί από την ιστορία. Αν εξετάσουμε τη βάση αυτής της θεματολογίας καθώς και την αιτία της ιστορικής πηγής θα παραπέμψουμε τον αναγνώστη στον Αριστοτέλη και την ποιητική του, στους τραγικούς ποιητές, οι οποίοι από τη μυθολογία αντλούσαν τα θέματά τους για να τα επεξεργαστούν ποιητικά.[3]

Έτσι εξηγείται η σύγκριση της Ιστορίας και της Ποίησης που θα ήταν κατά τον Συκουτρή, ακατανόητη, αφού η πρώτη είναι επιστήμη και η δεύτερη τέχνη.[4]

Ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι υπονοούσε ότι η ιστορική ανάλυση είναι συγχρόνως αντικειμενική αλλά και υποκειμενική, δηλαδή είναι το παρελθόν, όπως όμως το βλέπει και το ερμηνεύει ο ιστορικός και όχι κάτι το στερεότυπο που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.[5]

Στο χωρίο της ποιητικής που μας ενδιαφέρει, σύμφωνα με τον Συκουτρή, ο Αριστοτέλης πραγματεύεται τη δραματική ποίηση όπως είχε διδαχθεί μέχρι τις μέρες του στο αττικό θέατρο. Στο 9^ο κεφάλαιο της ποιητικής ο Αριστοτέλης συμπεραίνει:

«Είναι φανερό ότι το έργο του ποιητή δεν είναι ν’ αφηγείται όλα όσα έγιναν, αλλ’ όσα ήταν επόμενο να γίνουν κι αυτά που μπορούσαν να συμβούν ως πιθανά και αναγκαία.. γιατί ο ιστορικός και ο ποιητής δε διαφέρουν στο ότι ο ένας χρησιμοποιεί μέτρο κι ό άλλος όχι (αφού και το έργο του Ηροδότου θα ήταν δυνατόν να μπει σε στίχους κι όμως να παραμένει έργο ιστορικό έμμετρο, το ίδιο όπως θα ήταν και χωρίς μέτρο) αλλά διαφέρουν και στο εξής: Ο ιστορικός αφηγείται αυτά που έγιναν, ο ποιητής λέει όμως αυτά που μπορούσαν να γίνουν.. Για το λόγο αυτό η ποίηση είναι φιλοσοφικότερη από την Ιστορία. Γιατί ενώ η ποίηση μιλάει για τα «καθόλου»( δηλαδή τα γενικά και τα παντοτινά), η Ιστορία διηγείται τα « καθ’ έκαστον» ( δηλαδή τα μερικά και ορισμένα). Λέγοντας «καθόλου» εννοώ όσα ο ένας ή ο άλλος άνθρωπος συμβαίνει συνήθως να λέει ή να πράττει, σύμφωνα με την πιθανή ή αναγκαία ακολουθία των πραγμάτων (κατά το εικός ή αναγκαίον) και σ’ αυτό αποβλέπει η ποίηση, βάζοντας στο τέλος ονόματα σ’ αυτούς τους ανθρώπους, ενώ

«τα καθ’ έκαστον» είναι τι έπραξε και τι έπαθε, π.χ. ο Αλκιβιάδης».[6]

Σήμερα για να κατανοήσουμε το βάθος της καβαφικής ποίησης πρέπει να γυρίσουμε το βλέμμα στους παλιούς μεγάλους μελετητές της. Να μελετήσουμε σε βάθος τις κριτικές των μεγάλων στοχαστών, να «συλλάβουμε» όλες τις πλευρές, ώστε μελετητές που ακόμη αμφισβητούν την ποιότητα και την αξίας της να κατασταλάξουν στο μεγαλείο της, αδιάβροχο απ’ τα βέλη των αντικαβαφικών και τολμώ να προσθέσω και την περισυλλογή όλων των στοχαστών που αποτίμησαν θετικά το έργο του και που ο μέχρι τώρα ο εφησυχασμός τους για το έργο του ποιητή δυσχεραίνει την ανακάλυψη κι άλλων ανεξερεύνητων πτυχών της καβαφικής ποίησης.

Ο ποιητής με τη μεγαλύτερη εμβέλεια και ο πιο αναλυόμενος από τους κριτικούς μπόρεσε και παραμένει ζωντανός στις επάλξεις της ποίησης και δείχνει το δύσβατο δρόμο στους σύγχρονους και στους μετέπειτα ποιητές, έναν δρόμο που ο ίδιος βάδισε, μοναχικός και ανηφορικός, ώσπου να φτάσει στη δική του Ιθάκη, απολαμβάνοντας το ταξίδι όπως ο ίδιος ήθελε, με μοναδική συντροφιά την ποίηση, που όπως ο Λεοντάρης γράφει στον «Καβάφη τον έγκλειστο» χαρακτηρίζοντας την ποίηση, νόσημα, πάθημα, ότι ήταν το πάθημά του. Μια ποίηση που εύλογα αμφισβητείται σήμερα, την εποχή της αμφισβήτησης. Καθήκον των στοχαστών να την υπερασπιστούν, γιατί ο Καβάφηs ξεκινώντας από την αφετηρία της αμφισβήτησης, αναμφισβήτητα τερμάτισε νικητής.

_____

Βιβλιογραφία:

Βρισιμιτζάκης Γ, Το έργο του Καβάφη, Ίκαρος, Αθήνα, 1975

Engyclopedie de la pleiade, Η ιστορία και οι μέθοδοί της, ΜΙΕΤ, μετάφραση Ελ. Στεφανάκη Αθήνα, 1989

Συκουτρής Ι., Αριστοτέλη ποιητική, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1997

Τζουβέλης Σπύρος, Ταξίδι στην ιστορία του Καβάφη, Καστανιώτη, Αθήνα, 1998

[1] Βλ. Γ. Βρισιμιτζάκη, Το έργο του Καβάφη, Εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1975, σελ.15.

[2] Τζουβέλης, Ταξίδι στην ιστορία με τον Καβάφη, Καστανιώτη, Αθήνα,1998, σ.51

[3] Τζουβέλης, ό.π., σ.34.

[4] Ι. Συκουτρής, Αριστοτέλη ποιητική, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα1997, σ.σ. 68-76.

[5] βλ. Encyclopedie de la pleiade, Η ιστορία και οι μέθοδοί της» έκδοση M.I.E.T., μετάφραση Ελ. Στεφανάκη, σελ.404.

[6] Σπύρος Τζουβέλης, Ταξίδι στην ιστορία με τον καβάφη, Καστανιώτη, Αθήνα,1998, σελ 36.