–

γράφει η Κατερίνα Γραμματικού

–

Ο Δίας έδωσε στους ανθρώπους αγάπη. Ο Άρης τους έβαλε να πολεμούν. Ο πόλεμος στους αρχαίους έλληνες είναι θεός. Λόγια που ακούγονται από μια υπερ-ηρωίδα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά και κάπως υπερφυσικές δυνατότητες στην ταινία Wonder Woman.

Ο Δρ Φρανκενστάιν, ως άλλος Προμηθέας, κατασκευάζει έναν γίγαντα που θα στραφεί εναντίον του. Ο άνθρωπος ξεκίνησε με δέος να πάει αστροναύτης στο φεγγάρι και τώρα ανιχνεύει άφοβα στα σκοτάδια περάσματα στους γαλαξίες. Η επιστημονική φαντασία έχει αποδεχτεί την τραγική της ειρωνεία ως αυτοεπιβεβαιούμενη προφητεία. Η ιδεολογική κόντρα της Αμερικής και της Ρωσίας θα γίνει εφιάλτης όταν από πολεμική μετατραπεί σε διαστημική, για να καταλήξει πυρηνική. Ιπτάμενοι δίσκοι ανάμεσα σε αστέρια και πλανήτες κι ένας φοβισμένος άνθρωπος που κάθεται σε μια γωνιά, στην απεραντοσύνη του κενού. Ο Ασίμοφ, ο Άρθουρ Κλάρκ και ο Κιούμπρικ δεν θα μπορούσαν να φανταστούν ότι λογοτεχνικοί και κινηματογραφικοί απόγονοί τους συναγωνίζονται σε επιβολή έναν κόσμο γεμάτο Hyperhuman/Υπερήρωες. 

Όταν κάποια στιγμή έρχεται ένα βιβλίο, Ο υπεράνθρωπος των μαζών, όπου ο ιδιοφυής Ουμπέρτο Έκο (1932-2016) θα καταπιαστεί με την ύπαρξη και κυρίως την προέλευση του Υπερανθρώπου, ως έννοια και μυθιστορηματική μορφή (βλ. Κήνσορες και θεράποντες, Ευγένιος Σύη: Σοσιαλισμός και παρηγοριά κ.αλ.). Σε αυτό θα μας εξηγήσει πως γεννήθηκαν πολλοί από τους παιδικούς μας ήρωες, τα αρσενικά πρότυπα ηρώων, οι πολεμιστές και υπεράνδρες και η βιονική γυναίκα. Και παρότι ο Batman, ο Superman, ο Spiderman, o ZORO, Φαντομάς έπονται όλοι τους του ημίθεου Ηρακλή και η Ζίνα ωχριά μπροστά στην Captain Marvel, ο αστυνόμος Σαΐνης ξεπερνά σε εργαλεία τον πολυμήχανο Οδυσσέα, αλλά ο Τζέημς Μποντ θα ρθεί στα ΄60 και θα καταπλήξει τους θεατές ως πράκτορας 007, καθώς “διαθέτει ευρωστία, θάρρος, πνευματική δύναμη και επίμονη προσήλωση στο καθήκον του. Ο Μποντ αντιπροσωπεύει (όπως λέει ο Εκο) το κάλλος και την ανδροπρέπεια, αντίθετα από το Κακό, που εμφανίζεται τερατωδώς και σεξουαλικά ανίκανο”. Πολεμώντας την κακιά Ρωσία οι καλές ΗΠΑ/ΝΑΤΟ υφαίνεται άριστα η κινηματογραφική πλοκή του έργου ενώ συντηρείται ο βασιλικός μύθος της Βρετανικής αυτοκρατορίας.

“Νobody is perfect”, αν και ο Μποντ αγγίζει το (ανθρώπινο) τέλειο, παρότι συν τω χρόνω θα καταφθάσει μια λεγεώνα από υπέροχους υπερήρωες. Οι περισσότεροι παρασκευάζονται σε εργαστήρια επιστημόνων-ερευνητών με αυτοσκοπό να τεθούν στις πολεμικές αποστολές -για να κατασπαράξουν, μιλώντας με μια πιο κομιστική γλώσσα- τον εχθρό. Ωστόσο, ο Υπεράνθρωπος ως έννοια, προϋπάρχει αρκετά παλιότερα από τον ενάρετο ήρωα του Φλέμιγκ, και κυρίως με μια διαφορετική ιδεολογία. Γιατί τα κίνητρα του υπερανθρώπου ξεκίνησαν ανιδιοτελή, αφού αν “για κάτι πολεμά είναι ο εγκλεισμός στις ατομικές φυλακές και η καταναγκαστική αδράνεια στην οποία είναι αγκυλωμένος” ο, κατ΄ ευφημισμόν, homo universalis. Η ιδέα του umbermanch όμως τον θεωρεί αδύναμο, ίσως και ανεπαρκή, κατά την νιτσεϊκή έννοια, αυτόν που προσπαθεί να βγει από το σώμα του και να γίνει πιο δυνατός. Να γίνει ένας Τιτάνας μήπως της αρχαίας ελληνικής σκέψης;

Ωστόσο, συνειδητά ή ασυνείδητα, στο μυαλό των σύγχρονων δημιουργών παρόμοιων ηρώων κάτι άλλο πρέπει να υπήρξε, ίσως τεχνολογικό θα λέγαμε, που το πήγε πιο πέρα. Ήρωες σχεδιασμένοι να λάμψουν στο χαρτί θα διαπρέψουν στο μαρβελικό κόσμο (Marvel Studio) του αμερικάνικου κομιστικού κινηματογράφου και λίγο μετά τους κλασικούς (Spider κλπ. όπως τους αναφέραμε), οι X-Men, η wonder woman, ο απίθανος Hulk, αλλά και οι ατσαλένιοι Rompokop και Iron man, ο καλλίγραμμος Thor, οι Averages, ο Captain America, κοκ. εντυπωσιάζουν με τα σπέσιαλ εφέ τους και τις υπερβάλλουσες γραφιστικές φιγούρες, θα κόψουν ωστόσο αμέτρητα εισιτήρια. 

Παρόλαυτά, το αρχέτυπο του ημίθεου Ηρακλή παραμένει εις τους αιώνες, καταφέρνοντας να βγει αλώβητος μετά από 9 άθλους. Αν τον αναγάγαμε στο πρόσφατο παρελθόν ή στο σήμερα, ως φιγούρα υπερανθρώπου, θα έπρεπε να υπερασπίζεται τους αδύνατους και καλούς και να τους δίνει δύναμη ζωής και θάρρος. Για παράδειγμα, αν τοποθετούνταν στα λαϊκά μυθιστορήματα των αρχών του 19 ου αι, στις επιφυλλίδες-Feuilleton-, όπως τις αναφέρει στο βιβλίο του ο Εκο, “όπου στολίζονταν με περιπέτειες, όταν έβαζαν την κατώτερη τάξη να φαντάζεται κάτι άλλο απ αυτό που είναι” ο Ηρακλής θα είχε άλλο σημαίνον και σημαινόμενο. 

Όταν βγήκε μάλιστα το μυθικό βιβλίο με τον εμβληματικό ήρωα Μοντε-χρίστο του Αλέξανδρου Δουμά τον οποίο βάζει να περνάει από φουρτουνιασμένες θάλασσες και απόρθητα κάστρα, θα τον κατεβάσει στην δαντική κόλαση, θα το λατρέψουν μικροί μεγάλοι καθώς και συγγραφείς όπως ο Προύστ ή ο Ουγκό. Πιο πριν όμως, ο πρώτος “νεαρός” ας πούμε κατασκευαστής υπερηρώων που έχει υπάρξει είναι ο γάλλος συγγραφέας Ευγένιος Σύη. Από τον ήρωά του Ροδόλφο, έναν εκ των πραγμάτων υπερήρωα, στα “Μυστήρια των Παρισίων” θα γεννηθούν οι Άθλιοι του Ουγκό, ο Βάθεκ του Μπάκφορντ, ο Ρισελιέ του Δουμά, για να καταλήξει ο Γκράμσι να αποφανθεί ότι, ο υπεράνθρωπος του Νίτσε προϋπήρχε σπερματικά σε όλους αυτούς.

Ο νιτσεικός υπεράνθρωπος βρίσκεται υποδόρροια του Μοντε Χρίστο, στoν γοτθικό Βάθεκ και στα σπάργανα του Ρουσεϊκού Ταρζάν, θα αφήσει να καταλάβουμε ο Εκο. Οι Κύκλωπες όμως για να κατασκευάσουν κάτι ογκώδες, μεγαλόσχημο και υπερβολικό, πέραν του φυσικού μέτρου, θα πρέπει να είναι εξίσου μεγαλειώδεις οι ίδιοι.

Αυτό το αρχαιολοελληνικό ιδεώδες, το μεγαλείο του πνεύματος και της ανθρώπινης δυνατότητας ήταν, που παρερμήνευσαν οι μεγαλομανείς γερμανοί ιμπεριαλιστές. Μια λάθος ματιά στα αγάλματα και τα κτίσματα της ένδοξης εποχής του χρυσού αιώνα συγκινεί παράφορα (θα λέγαμε) τον Αδόλφο Χίτλερ και το επιτελείο του για να αρχίσουν να ονειρεύονται ότι μπορούν κι αυτοί να επιτύχουν το ίδιο, αρκεί να έχουν την βούληση να το θελήσουν. Και χρησιμοποιούν την τέχνη για προτροπή. Τα έργα του γλύπτη Μπρέκερ με το αυταπόδεικτο κάλος τους και την απατηλή λάμψη του υπέρ του δέοντος εντυπωσιακού, όπως οι βαγκνερικές όπερες και οι ναζιστικοί ύμνοι ή τα καινοτόμα κινηματογραφικά στιγμιότυπα της Ρίφενσταιλ και η ταινία της, Η δύναμη της Θέλησης.

Υπεράνθρωπος όμως κατά τον Νίτσε είναι ο ανώτερος άνθρωπος, ο Αριστοτελικά θαρραλέος, που “ξέρει πως το άδικο έχει δύναμη” και πως “ο φόβος προκύπτει από την προσδοκία ότι θα πάθουμε κάποια συμφορά”, αφού “φόβος είναι λύπη ή ταραχή που προκαλείται από την αίσθηση του κακού”. “Η οργή” δε, όπως λέει ο Αριστοτέλης, “εμπνέει θάρρος”, δεν αρκεί όμως η θέληση και η βούληση για να επιτευχθούν τα σημαντικά.

Στο βαθμό λοιπόν που κάποιος πιστέψει στον εαυτό του και χρησιμοποιήσει κάθε μέσο προκειμένου να το πραγματοποιήσει με μόνο άλλοθι τη βούληση, δεν αποτελεί θεάρεστο έργο και αποστολικό καθήκον. Θα χρειαστεί ένα καλό αντίβαρο σκέψης και ηθικής να το στηρίξουν. Γιατί με τη θέληση μπορείς να επιβάλλεις το καλό όπως και το κακό. Η μεγεθυμένη δύναμη που βρίσκει ο απλός άνθρωπος όταν κερδίσει την αυτογνωσία και στο βαθμό που θα ήθελε να γίνει κάποιος άλλος, δεν σημαίνει ότι μπορεί να αλλάξει το πεπρωμένο του ή να υπερβεί εαυτού μέχρι βαθμό (αυτο)καταστροφής. Η αυτοβελτίωση ως έννοια τόσο τετριμμένη στις μέρες μας, οδηγεί πολλές φορές σε ατραπούς παραμυθίας και ψευδοεπιτευγμάτων.

Ο σημερινός άνθρωπος έχει αποδείξει ότι μπορεί να επιτύχει απίστευτα πράγματα αν παραστεί ανάγκη κι εφόσον το θελήσει. Μόνο με γερές δόσεις αυτοβελτίωσης δεν αρκεί πιστεύουμε, χρειάζεται και λίγο από υπέρβαση εαυτού καθώς κι ένας ιδανικός τρόπος ζωής, το για κάποιους παρεξηγημένο ευ ζην των αρχαίων ελλήνων. 

Οι εποχές απαιτούν τους δικούς τους υπερανθρώπους. Αληθινοί υπερήρωες αποδείχτηκαν κατά καιρούς οι γιατροί χωρίς σύνορα, οι ακτιβιστές για το φυσικό περιβάλλον, οι εθελοντές (και κάθε εθελοντής) μετά από μαζικά φαινόμενα καταστροφής και οι γιατροί και νοσηλευτές στην πρόσφατη πανδημία, οι άνθρωποι της “πρώτης γραμμής”. Αυτή είναι η μοίρα του ανθρώπου. Στην υπηρεσία αυτής της μοίρας έχουν τεθεί , προκειμένου να την αλλάξουν.

Όλοι μας ωστόσο καταβάλλουμε υπεράνθρωπες προσπάθειες για να ξεπεράσουμε κάτι ή παλέψαμε κάποτε για να το πετύχουμε. Μήπως τελικά είμαστε κι εμείς κομμάτι του μύθου;

Ο Ζαρατούστρα δανείστηκε από τον Γκαίτε το μεγαλοφυές δημιούργημά του. Το άτομο μπορεί να ανακαλύψει το νόημα της ζωής του αντιμετωπίζοντας εξωτερικούς και εσωτερικούς αόρατους εχθρούς, συνωμοσίες, χημικούς πολέμους, αιωρούμενα drones, μαχητικά αεροπλάνα που παραβιάζουν σύνορα και βομβαρδισμούς αμάχων, “φορώντας” την αόρατη στολή του Hyper Ζαρατούστρα. 

Γιατί να φοβηθούμε να την χρησιμοποιήσουμε ξανά; Άλλωστε από παλιά ένα πρόθεμα έδινε τόση διαφορά στην σημασία των λέξεων (υπερ-ρεαλισμός στην τέχνη, υπερπροσταυτετισμός στην οικονομία). Σήμερα, παρότι χρησιμοποιείται με πλεονασμό, ως πρόθεμα έχει άλλοτε και μια περισσότερο αρνητική σημασία (υπερήλικας, υπερθέρμανση, υπερπληθυσμός κοκ.).