Η φιλοσοφική κατανόηση και ερμηνεία του πλατωνικού μύθου είναι πρωταρχικά θέμα μορφής. Είναι η αποτίμηση της συστατικής εκείνης δύναμης για αίσθηση ομορφιάς που διαμόρφωσε την προνομιακή ιδιοτυπία του ελληνικού πνεύματος και το ξεχώρισε αναλλοίωτα και σταθερά από το στοχασμό και τα πνευματικά αθλήματα των άλλων λαών της αρχαιότητας. Ο γενεσιουργός λόγος της πλατωνικής μυθοποιίας εναρμονίζεται με τα μορφικά σύμβολα που γεννούν στο μελετητή τον προβληματισμό και την πνευματική αφύπνιση˙ τον πειρασμό για μελέτη, την πρόκληση για σπουδή, την αγάπη για το κείμενο και την ιχνηλασία τέλος της κεντρικής ροής του μύθου.

Ο πλατωνικός μύθος προεκτείνει οργανωμένα την αισθητική δημιουργία της ελληνικής μυθολογίας. Μέσα στον ορίζοντα της καλλιτεχνικής επίδοσης και ελευθερίας σφιχτοδένει την αισθητική συγκίνηση και ποιητική φλέβα που ζωογονεί ολόκληρο το πλατωνικό έργο με το φιλοσοφικό λόγο, την απορητική γνησιότητα, τη φωτισμένη γνώση, το πνευματικό βάθος, τον αγώνα για τη θέαση της ουσίας μέσα από την έκφραση της μορφής. Ο πλατωνικός μύθος είναι μορφή λόγου με καθορισμένες αξιώσεις. Ο Πλάτων, αρχιτέκτονας του φιλοσοφικού μύθου, χρησιμοποιεί την ποιητική μορφή όχι για να καταργήσει την επιστημονική υπόθεση, αλλά για να ερεθίσει τη νόηση, να ενεργοποιήσει την ψυχή και να παιδαγωγήσει τη σκέψη. Η γοητεία του μυστηρίου πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες για πρόσβαση στην ιδέα, στο όραμα της ψυχής. Η χρήση του απλού δεν σημαίνει εναντίωση στο σύνθετο και απλούστευση του σπουδαίου. Σημαίνει την ανακάλυψη της αλήθειας μέσα από τόνους, ήχους και ακούσματα μουσικής γοητείας που σαγηνεύουν τη φιλόμυθη ψυχή και την κυβερνούν στο πέλαγος της πολλότητας των συσχετίσεων και της πορείας στο άγνωστο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πλατωνικοί μύθοι απαντούν κυρίως στο ώριμο πλατωνικό έργο (π.χ. Πολιτεία, Συμπόσιο, Τίμαιος, Φαίδρος, Φαίδων, Κριτίας), είναι παράγωγο δαιμόνιας σύλληψης κι επιμελημένης φροντίδας, και όχι προϊόν νεανικής φαντασιοκοπίας. Ο Πλάτων αφομοιώνει τη σωκρατική απορία, την ενεργοποιεί όμως καλλιτεχνικά, την πραγματώνει αισθητικά και την κατακτά δημιουργικά. Η σύλληψη του νου λειτουργεί τελικά μέσα από τη φαντασία και τη νομοτέλεια της απειρότητας της δράσης των πολύμορφων συντάξεων και διατάξεων που συντελούν στην τελεστική αρμονία του κοσμικού μυστηρίου. Η επιστημονική υπόθεση μεταμορφώνεται με τον πλατωνικό μύθο σε δύναμη τέχνης. Αξιώνει τη λειτουργική μετοχή του ανθρώπου στο μυστήριο του τελεστικού ρυθμού της φύσης για αρμονία των φαινομένων και άγνωστων. Προσφέρει τη μαγική δύναμη της μορφής για την απτή προσέγγιση της άπειρης δυναμικής της ψυχής.

Με το φιλοσοφικό μύθο ο Πλάτων ανακαλύπτει τον τρόπο να ενώσει τις σημάνσεις της φαντασίας με τη συνειδησιακή γνώση και να σαρκώσει την ανθρώπινη απορία σε μια κατάφαση της διαλεκτικής των αντιθέσεων. Η πλατωνική διαλεκτική τελεσιουργείται στο αγωνιστικό στάδιο του οντολογικά σταθερού και στη διαρκή κυοφορία του νέου όντος, της μεταβολής, που εξακοντίζεται στην απειρότητα των ασύλληπτων κοσμικών εκτάσεων.

Στην αναζήτηση των αιτίων της πλατωνικής μυθοποιίας την πρώτη θέση κατέχει ο καλλιτεχνικός λόγος. Ο πλούτος της μυθολογίας που κληροδότησε στον Πλάτωνα η μυθοτόκος πατρίδα του και η ποιητική δύναμη και μεγαλοπρέπεια στην παράσταση του μυστηρίου του κόσμου, που εκτείνεται από τη γένεση των θεών μέχρι την προΰπαρξη της ψυχής και την «τίσιν» μετά θάνατον, από ποιητές όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, αποτέλεσαν την προδρομική αιτία ευαισθητοποίησης της ποιητικής ψυχής του Πλάτωνα. Ο μύθος είχε παιδαγωγήσει τον Έλληνα. Η Ελλάδα όμως δεν κληροδότησε στον Πλάτωνα μόνο την πλαστική φαντασία και την ποιητική διάθεση αλλά και το προσωκρατικό πνεύμα με τις εκπληκτικές του νοητικές συλλήψεις. Η πλησμονή όλων αυτών των στοιχείων έγινε ο οδοδείχτης για την πορεία του ποιητή φιλόσοφου. Στον Πλάτωνα συναιρούνται έκδηλα τα δύο μεγάλα αθλήματα του ελληνικού πνεύματος: η τέχνη και η φιλοσοφία. Η ποιητική των Ελλήνων εκφράσθηκε στον Πλάτωνα με τη φιλοσοφική γλώσσα της αισθητηριακής μεν πειθούς αλλά και του καθηλωτικού λόγου της γνώσης. Η αρμογή των δύο αυτών στοιχείων, καταφανής στους πλατωνικούς διαλόγους, που είναι μεστοί από ποιητική χάρη και συλλογιστική ακρίβεια, είναι ό,τι τους διαφοροποιεί και κυρίως τους εξαίρει σε ιδιαίτερο είδος λόγου. Ο Πλάτων πλάθει εικόνες, με τις οποίες δίνει πόρο στη γνωστική απορία του και μεταθέτει με αυτόν τον τρόπο την καθαρά θεωρητική του αναζήτηση στο χώρο της πράξης. Ο φιλότεχνος Πλάτων λοιπόν μυθολογεί είτε για τον έρωτα είτε για την ψυχή αρχικά από αισθητικούς λόγους, για να μη λείψει από τη γραφή του το κάλλος και η σαφήνεια.

Ως δεύτερη αιτία της πλατωνικής μυθοποιίας ανιχνεύεται η παιδευτική και ηθοπλαστική προοπτική του Πλάτωνα. Παρά τη γνωστή αυστηρή κριτική που ασκεί σε ορισμένους μύθους και παραδόσεις, ο Πλάτων πιστεύει ότι ο καλός μύθος είναι χρήσιμος και αναγκαίος, γιατί πλάθει τις ψυχές των παιδιών. Ο ποιητής φιλόσοφος σπουδάζει την αρετή στοχεύοντας στη δυνατότητα της πειθούς, γιατί γνωρίζει ότι η αλήθεια είναι κάτι καλό και μόνιμο, αλλά δεν είναι εύκολο να πείθει. Γι’ αυτό και τους συμβολισμούς και τις σημάνσεις της μυθικής φαντασίας τις θεωρεί ο Πλάτων αναγκαίες για το ρήτορα στην προσπάθειά του να πείσει το λαό. Ο μύθος λοιπόν ως μέσο αγωγής συμβάλλει στην πειθώ. Η δύναμη της πειθούς στο μύθο ως λειτουργική στο έργο της αγωγής σημαίνει τη σπουδαιότητά του στο δημιουργικό γεγονός της παιδευτικής διαδικασίας. Γι’ αυτό οι πλατωνικοί μύθοι δεν είναι απλά θείες, σοφές διηγήσεις αλλά η αναφορά τους είναι συγγενική προς την ανθρώπινη ύπαρξη και δημιουργία. Η μυθολογική διήγηση πρέπει να αποτελέσει γόνιμη πρόκληση για την ανάπτυξη της αρετής.

Η παρουσία της ηθικής στο πλατωνικό έργο είναι διάχυτη, κυριαρχημένη από μία γεωμετρική ευταξία που πολύ συχνά την φανερώνει ο λόγος της γνωστικής σχέσης του Πλάτωνα με τη μυθολογία των πατέρων του. Ο μύθος του Πλάτωνα εξηγεί την πίστη του ότι πριν από τη γυμναστική χρησιμοποιούμε στα παιδιά τους μύθους. Ο Πλάτων διοχετεύει με το μύθο τις ωραίες ενοράσεις του, παίζει με τις εικόνες για να συμβολίσει το ασυμβόλιστο και να αποκαλύψει τη γένεση της συνείδησης, να παιδαγωγήσει τέλος τον άνθρωπο εκεί που η λογική μόνη δεν μπορεί να σταθεί παιδαγωγός στη γνώση.

Η τρίτη αιτία της πλατωνικής μυθοποιίας εντοπίζεται στην ανάγκη του φιλοσοφικού στοχασμού να οδηγηθεί μ’ ένα τρόπο φυσικό στη σύλληψη των οντολογικών δεδομένων, των αιώνιων αληθειών, και στην περιγραφή των αρχετύπων εκείνων, τα οποία πανάρχαια ο άνθρωπος βιώνει χωρίς να έχει ανακαλύψει το κλειδί του μυστικού της γνώσης. Ο μύθος αποτελεί την προβαθμίδα του λόγου. Εκφράζει πέρα από το καλλιτεχνικό και παιδαγωγικό του κοίτασμα τη φιλοσοφική δύναμη του δημιουργού με εικόνες και μεταφορές να μεταστοιχειώσει με πλαστική δύναμη την αδρή φιλοσοφική γνώση, που αναγκαία κινείται στη χωρητικότητα της ανθρώπινης νοούσας συνείδησης, σε τέχνη λόγου, σε δημιουργία της αισθητικής συνείδησης. Μέσα από το μύθο και την εικόνα ο Πλάτων μεταβαίνει στην έννοια. Η μετάβαση είναι προοδευτική. Ο μύθος είναι το προανάκρουσμα της διεργασίας της έννοιας που θα ακολουθήσει και της ανέλιξης του πλατωνικού στοχασμού. Ο Πλάτων δεν παραμένει στη μυθική σφαίρα, αλλά αναζητεί τη λογική ερμηνεία του μύθου. Εκείνο που πρέπει να μπορέσουμε να ανακαλύψουμε είναι, τι κρύβεται πίσω από το μύθο, να φθάσουμε ερμηνευτικά στην ιδέα που εστιάζεται στο περιεχόμενο του μύθου και που διαχέεται στην πλούσια ποικιλία των εικόνων του. Να αναζητήσουμε τι είναι εκείνο που πνευματοποιεί την εικόνα και της δίνει το δικαίωμα της φιλοσοφικής διεκδίκησης. Το άρμα της ψυχής του Φαίδρου με τα φτερωτά άλογα και τους πολύτροπους χειρισμούς του ηνιόχου του, η καταγωγή του έρωτα από την Πενία και τον Πόρο στο μύθο της Διοτίμας στο Συμπόσιο και ο κοσμογονικός μύθος του Τίμαιου είναι άκρως ποιητικές διεκδικήσεις με νοησιαρχικό περιεχόμενο και σύνθετη δύναμη λόγου, και εκφράζουν την ποικιλία των στοιχείων εκείνων που ενισχύουν τη νόηση και προσφέρονται στη διάνοια ως πρόσβαση στο ακατάληπτο υπερβατικό γεγονός, στα έσχατα του όντος.

_

γράφει η Νικολίτσα Γεωργοπούλου – Λιαντίνη