Περί Γραφής: Ότι, ή... Ό,τι;
Ό,τι μοιάζει δεν είναι ίδιο

Επειδή βλέπω πολλές φορές να γίνεται σύγχυση ανάμεσα στα δύο αυτά ξαδέλφια, και μάλιστα σε επικεφαλίδες συχνά, σκέφτηκα ότι ίσως κάποιοι να έβρισκαν χρήσιμο ένα άρθρο σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα.

Παρότι μοιάζουν ηχητικά και ορθογραφικά, αυτές οι δύο λέξεις δεν έχουν καμία σχέση η μία με την άλλη· είναι τελείως διαφορετικές.

Μια φιλολογική εξήγηση, πρώτα, η οποία το ξέρω πως δεν έχει και μεγάλο νόημα για τον απλό άνθρωπο αλλά και για τους περισσότερους συγγραφείς ή δημοσιογράφους: Το ό,τι είναι αντωνυμία· το ότι είναι σύνδεσμος. Αυτή είναι η διαφορά τους.

Πότε, λοιπόν, χρησιμοποιούμε το ένα και πότε το άλλο; Το ότι συνδέει δύο προτάσεις που η μία συνήθως είναι επεξηγηματική της άλλης. Το ό,τι αντικαθιστά λέξεις με κάτι το αόριστο ή γενικό.

Για παράδειγμα, μπορείς να γράψεις: Ο Μιχάλης μάς είπε ότι αύριο θα φύγει για το βουνό. Ή: Το πρόβλημα ήταν ότι είχαμε λίγο φαγητό στη διάθεσή μας κι ακόμα πιο λίγα χρήματα. Ή: Μονάχα μία εξήγηση υπήρχε, ότι τους είχαμε χάσει μέσα σ’εκείνα τα σπήλαια για πάντα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το ότι είναι σύνδεσμος. Και σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, επίσης, θα μπορούσε να είχε αντικατασταθεί με το πως (το πως χωρίς τόνο· το πώς με τόνο είναι άλλη λέξη – και ίσως υλικό για μελλοντικό άρθρο).

Μερικά ακόμα παραδείγματα:

• Ήταν μεσημέρι, και μπορούσαμε να κάνουμε ό,τι θέλαμε!
• Στο παζάρι της Κρυόπολης έβρισκες ό,τι μπορούσες να διανοηθείς.
• Ό,τι είδους εξωγήινος περνούσε τον φράχτη σκοτωνόταν αμέσως.
• Μ’αυτή τη συμπεριφορά, δείχνεις ό,τι είσαι!

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το ό,τι αντικαθιστά κάτι άλλο που δεν υπάρχει ή που είναι πολύ γενικό. Και στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις το ό,τι μπορεί να αντικατασταθεί με το οτιδήποτε.

Για παράδειγμα: Ήταν μεσημέρι, και μπορούσαμε να κάνουμε οτιδήποτε θέλαμε! Ή: Στο παζάρι της Κρυόπολης έβρισκες οτιδήποτε μπορούσες να διανοηθείς.

Δεν είναι κανόνας, βέβαια, αυτός. Υπάρχουν περιπτώσεις που το ό,τι δεν είναι σωστό να αντικατασταθεί με το οτιδήποτε, ή δεν είναι εύηχο να αντικατασταθεί – ακούγεται περίεργα. Ως γενική οδηγία, όμως, μπορεί να βοηθήσει κάποιον.

Το καλύτερο, ασφαλώς, είναι να καταλάβεις ότι το ό,τι αναφέρεται σε κάτι συγκεκριμένο, ότι αντικαθιστά κάτι άλλο.

Για παράδειγμα: Μ’αυτή τη συμπεριφορά, δείχνεις ό,τι είσαι! Το ό,τι αντικαθιστά το τι ακριβώς είσαι. Δεν είναι σύνδεσμος, δεν είναι ότι. Δεν συνδέει δύο προτάσεις.

Άλλο παράδειγμα: Μ’αυτή τη συμπεριφορά, δείχνεις ότι είσαι ανόητος! Το ό,τι (αν υπήρχε) θα αντικαθιστούσε το ανόητος. Το ότι (που υπάρχει) είναι σύνδεσμος ο οποίος ακολουθεί το δείχνεις και εξηγεί τι ακριβώς δείχνεις.

Μερικές προτάσεις που περιέχουν και το ότι και το ό,τι:

• Μας είπε ότι μπορούσαμε να κάνουμε ό,τι θέλαμε.
• Αποτύχαιναν συνεχώς να τον κάνουν να καταλάβει ότι δεν είχε διαφορά για τους Αρχαίους Δενδροβάτες από ό,τι χώρα κι αν ερχόσουν. Ήταν φανατικός!
• Ό,τι ώρα κι αν έμπαινες στο ξενοδοχείο τούς έβρισκες να παίζουν χαρτιά και να σου λένε ότι θα έκανε καλό στην υγεία σου να παίξεις κι εσύ μαζί τους.
• Μικρός ήξερε ότι οι δράκοι υπήρχαν – κρύβονταν πίσω από τα βράχια της ακτής – όταν μεγάλωσε, πίστευε ό,τι σαχλαμάρα τού έλεγαν στις ειδήσεις των εννέα.

Αν ακόμα θεωρείς ότι η υπόθεση είναι πολύ μπερδεμένη, ορίστε μερικοί απλοί κανόνες για να έχεις κατά νου:

Είναι σύνδεσμος; Συνδέει δύο προτάσεις; Τότε είναι ότι. Δεν είναι σύνδεσμος; Τότε είναι ό,τι.

Αντικαθιστά κάποια άλλη λέξη, κάποιο άλλο ουσιαστικό, που θα μπορούσε να ήταν εκεί; Τότε είναι ό,τι.

Θα μπορούσε να αντικατασταθεί με το οτιδήποτε; Τότε είναι ό,τι.

_

γράφει ο Κώστας Βουλαζέρης