«Tο μίσος είναι η μισή εκδίκηση» είναι ένα κράμα μυθοπλασίας και ιστορικής πραγματικότητας. Η μυθοπλασία αναφέρεται στο σήμερα (2013), την εποχή της κρίσης, η ιστορική πραγματικότητα στη Σφαγή στο Δήλεσι (1870). Το γεγονός αυτό μου έδωσε τη δυνατότητα να εξετάσω τις ομοιότητες ανάμεσα στις δυο εποχές και, ανατρέχοντας ακόμα πιο πίσω, να συνειδητοποιήσω πως τα αίτια της σημερινής κακοδαιμονίας της χώρας είναι οι παθογένειες του ελληνικού κράτους που είναι σύμφυτες με την ίδρυσή του.

Μελετώντας και γράφοντας το βιβλίο, έζησα μια δεύτερη πολύ γοητευτική περιπέτεια. Περιηγήθηκα στους χώρους που έδρασε η συμμορία των Αρβανιτάκηδων τον Απρίλιο του 1870. Ακολούθησα τα ίχνη τους σ’ εκείνο το οδοιπορικό της αγωνίας που κράτησε δέκα μέρες (11-21 Απριλίου 1870). Ουσιαστικά ήταν μια αυτοψία στον χώρο του εγκλήματος.

Στις 11 Απριλίου η συμμορία των Αρβανιτάκηδων συνέλαβε ως ομήρους μια ομάδα ξένων περιηγητών. Σύντομα άφησαν τους περισσότερους ελεύθερους. Στα χέρια τους απέμειναν τέσσερις Άγγλοι κι ένας Ιταλός. Δυο μέρες μετά, άφησαν ελεύθερο έναν ακόμη όμηρο, τον λόρδο Τζ. Μάνκαστερ για να συγκεντρώσει τα λύτρα. Οι Άγγλοι είχαν ισχυρούς δεσμούς-και συγγενικούς-με αριστοκρατικές οικογένειες της χώρας τους, πολιτικούς εν ενεργεία (π.χ. ο Υπ. Εξ. Κλάρεντον) και πρώην Πρωθυπουργούς. Η σύλληψη έγινε στον δρόμο από τον Μαραθώνα προς την Αθήνα σε ένα γεφύρι κοντά στον οικισμό Βγενά, ανάμεσα στο Πικέρμι και τη Ραφήνα. Οι περιηγητές επέστρεφαν από εκδρομή στον Τύμβο. Ίσως ακόμα να ταξίδευαν νοερά στο 490 π.Χ., συνεπαρμένοι από την ιδιοφυΐα του Μιλτιάδη, την άφθαστη γενναιότητα του Κυναίγειρου, την αυταπάρνηση του Φειδιππίδη, όταν άκουσαν την κραυγή των ληστών «Στον τόπο!». Δέκα μέρες αργότερα οι όμηροι σφαγιάστηκαν. Στη σύγκρουση με τα καταδιωκτικά αποσπάσματα πολλοί ληστές έχασαν τη ζωή τους, άλλοι συνελήφθηκαν, μια ομάδα υπό τον Τάκο Αρβανιτάκη κατόρθωσε να διαβεί τη μεθόριο και να καταφύγει στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.

Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, ιδιαίτερα η αγγλική, κατελήφθη από υστερία. Η Ελλάδα ήταν το μαύρο πρόβατο. Τα δημοσιεύματα στον τύπο ήταν άκρως προσβλητικά για τους Έλληνες.

Παρά την τραγική κατάληξη, Η Σφαγή στο Δήλεσι ή Η Σφαγή των λόρδων είναι μια γοητευτική ιστορία. Φέρνει στην επιφάνεια τις σχέσεις του πολιτικοοικονομικού καταστημένου με το φαινόμενο της ληστείας. Και την ίδια στιγμή, αποτελεί πρόκληση να εξετάσει κανείς το γεγονός με μια διαφορετική ματιά, μέσα από έναν λογοτεχνικό φακό.

Στο μυθιστόρημα ο δολοφόνος των τροϊκανών, μακρινός απόγονος ενός εκ των μελών της συμμορίας των Αρβανιτάκηδων, αφήνει στο ξενοδοχείο τους ένα κωδικοποιημένο σημείωμα. Σ’ αυτό καταγράφεται ο στίχος του ποιήματος «Ο δρόμος» του Ανδρέα Εμπειρίκου: «Στον τόπο! Που μέγαν τρόμον έσπερνε μες στις ψυχές των οδοιπόρων». Ο Εμπειρίκος δεν είναι ο μόνος που αποτύπωσε λογοτεχνικά τη Σφαγή στο Δήλεσι. Σε αυτήν αναφέρεται και ο Γεώργιος Παράσχος στο ποίημά του «Εθνική Κατάρα», ο Μ. Καραγάτσης στη νουβέλα του «Οι λησταί στα πρόθυρα των Αθηνών», ακόμα και ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του «Χριστός Ανέστη του Γιάννη», κάνοντας λόγο για τον νεαρό ληστή που, στη σύγκρουση με τα καταδιωκτικά αποσπάσματα, καθώς χαμογελούσε, τον βρήκε το βόλι. Έπειτα, στο πρόσωπο του νεκρού «όλοι οι φρικώδεις περίεργοι είδον εντυπωμένον, πιστωμένον τον γέλωτα». Σύντομη παραπομπή κάνει και ο Γ. Θεοτοκάς στο μυθιστόρημά του «Ασθενείς και Οδοιπόροι». Ενδεχομένως να ασχολήθηκαν και άλλοι με τη Σφαγή στο Δήλεσι.

Η ιδέα για το βιβλίο γεννήθηκε το 2010. Άρχισα τότε να διαβάζω και να ψάχνω, να κρατώ στοιχεία όχι μόνο για το σήμερα, αλλά κυρίως για τη Σφαγή στο Δήλεσι. Ακόμα και η αναζήτηση στο διαδίκτυο αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιμη. Προέκυψαν πληροφορίες που δεν καταγράφονται σε μια ολοκληρωμένη έρευνα για το γεγονός αυτό (κατ’ ακρίβεια, ό,τι έχει γραφτεί από ιστορικής πλευράς είναι αποσπασματικό). Βρήκα ψηφιοποιημένες αγγλικές εφημερίδες της εποχής με ανταποκρίσεις από την Ελλάδα και άρθρα, ιδιαίτερα επιθετικά εναντίον της χώρας (ανάλογα και χειρότερα με όσα δημοσιεύτηκαν όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης για την Ελλάδα). Κατά την τελική επιμέλεια, λίγες βδομάδες πριν την έκδοση του βιβλίου, έπεσα πάνω στο δυσεύρετο, ψηφιοποιημένο από την Google, βιβλίο του Ιωάννη Γεννάδιου, Notes on the Recent Murders by the Brigands in Greece, Cartwright, London 1870. Ο Γεννάδιος ζούσε στο Λονδίνο και προσπάθησε να υπερασπιστεί την Ελλάδα. Επιτέλεσε έναν άθλο, αφού μέσα σε ελάχιστους μήνες εξέδωσε το βιβλίο του αξιοποιώντας πληροφορίες και απόρρητα έγγραφα που του στέλνονταν από την Ελλάδα. Γι’ αυτό συγκέντρωσε τη μήνι των Άγγλων και έχασε τη δουλειά του. Ο πρέσβης της χώρας Αρμένης Βραΐλας δεν τολμούσε να κυκλοφορήσει στο Λονδίνο. Άγνωστοι έσπασαν τα τζάμια της πρεσβείας, δεχόταν απειλές κατά της ζωής του. Στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να εντοπίσει και τους δύο ναούς που αφιερώθηκαν στο νεαρότερο θύμα των ληστών, τον Φρέντερικ Βάινερ. Οι εκκλησίες του Χριστού Παρηγορητή και της St Mary’s στο Γιόρκσιρ (φέρουν μαρμάρινες επιγραφές που τονίζουν τη δολοφονία του από ληστές στην Ελλάδα) ανεγέρθηκαν από τη μητέρα του, τη λαίδη Μαίρη Βάινερ και την αδελφή του λαίδη Χενριέτα Βάινερ. Η πρώτη κτίστηκε με τα χρήματα (πιθανόν της ελληνικής κυβέρνησης) που μαζεύτηκαν για τα λύτρα.

Αλλά, η πιο συναρπαστική περιπέτεια αποδείχτηκε η προσπάθεια να εντοπίσω ό,τι  σώζεται σήμερα από εκείνο το γεγονός στην Αθήνα και την Αττική. Εκατόν σαράντα έξι χρόνια από τότε είναι ακόμα ορατά τα ίχνη αυτής της ιστορίας. Στο Κοιμητήριο των Διαμαρτυρομένων υπάρχει ο λιτός τάφος ενός εκ των θυμάτων, του Έντουαρτ Λόιδ, δικηγόρου που εργαζόταν για τον Ελληνικό Σιδηρόδρομο. Στη μαρμάρινη πλάκα χαράχτηκαν αποσπάσματα από την Αγία Γραφή και η πληροφορία ότι δολοφονήθηκε από ληστές στο Δήλεσι. Αρχικά ανάμεσα στους ομήρους ήταν η σύζυγός του και το πεντάχρονο κοριτσάκι τους, η Μπάρμπαρα, η οποία ξέσπασε σε κλάματα στη θέα των φοβερών ληστών. Ο Λόιδ την πήρε στην αγκαλιά του. Ο Τάκος Αρβανιτάκης είχε απειλήσει να της κλείσει το στόμα μια και καλή, αν δε σταματούσε. Αναρωτιέμαι, μπροστά στο λιτό μνήμα του Λόιδ, τι επίδραση να είχαν όλα αυτά στην ψυχή του κοριτσιού, που δεν είδε ποτέ ξανά τον πατέρα της. Να υπήρξε ο τάφος του ένα σημείο αναφοράς για όλη την υπόλοιπη ζωή της; Τον επισκέφθηκε στα κατοπινά χρόνια; Άφησε λίγα λουλούδια στο μνήμα του;

Στο κοιμητήριο υπάρχει παραπεταμένη η ταφόπλακα της Ειρήνης Νόελ, αδελφής ενός εκ των πρωταγωνιστών της ιστορίας, του Φρανκ Νόελ, ο οποίος προσπάθησε να μεσολαβήσει ανάμεσα στους ληστές (απαιτούσαν λύτρα και αμνηστία) και την ελληνική κυβέρνηση. Είχε μάλιστα κατηγορηθεί για συνέργεια με τους ληστές (στη δούλεψή του είχε δυο από τα αδέλφια των Αρβανιτάκηδων). Ο Νόελ συνελήφθη, αλλά αργότερα απαλλάχθηκε. Το 1855 η Ειρήνη είχε υποστεί ισχυρό σοκ λόγω της βιαιότητας της συμμορίας του Κοκοβίνα που εισέβαλε στο τσιφλίκι της οικογένειάς της στο Αχμέτ Αγά της Εύβοιας. Δεν άντεξε και πέθανε σε νοσοκομείο στον Πειραιά. Το κτήμα, στο Προκόπι, ανήκει ακόμα στην οικογένεια Νόελ. Στο κοιμητήριο και άλλα μνήματα σχετίζονται με την ιστορία αυτή, π.χ. του αιδεσιμότατου Χιλ, ο οποίος τέλεσε την κηδεία των θυμάτων στην Αγγλικανική Εκκλησία.

Εκεί, στην Αγγλικανική εκκλησία του Αγίου Παύλου στην Οδό Φιλελλήνων υπάρχει το αναθηματικό βιτρό του λόρδου Μάνκαστερ για τους τέσσερις σφαγιασθέντες συντρόφους του. Στο ανατολικό παράθυρο, πάνω από την Αγία Τράπεζα, τέσσερις μορφές των Γραφών συμβολίζουν με το μαρτύριό τους τα τέσσερα θύματα: Ο Απόστολος Ανδρέας με τον χιαστί σταυρό, ο Απόστολος Παύλος με το σπαθί, ο Άγιος Στέφανος να επιδεικνύει τις παλάμες του και ο Άγιος Λαυρέντιος με τη σχάρα πάνω στην οποία κάηκε ζωντανός. Μπήκα στον ναό ένα πρωί. Ο αιδεσιμότατος Μάλκολμ Μπράντσοου τελούσε ακόμα τη Θεία Λειτουργία. Κοίταζα από μακριά το βιτρό του Μάνκαστερ. Δεν υπάρχει αφιερωματική επιγραφή. Ο ιερέας μου μιλάει με προθυμία για την ιστορία του ναού. Δεν ξέρει, όμως, πολλά για το βιτρό του Μάνκαστερ.

Ωστόσο, το μυαλό μου είναι αλλού. Φαντάζομαι τους ληστές με τους ομήρους τους εκείνο το δεκαήμερο οδοιπορικό της αγωνίας. Περιπλανήθηκαν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Έβρεχε συνεχώς και οι όμηροι ήταν αμάθητοι στον ποδαρόδρομο σε κακοτράχαλα βουνά. Στο Πικέρμι υπάρχει ακόμα το πέτρινο Χάνι του Σκορδά. Φαίνεται πως απ’ εκεί πληροφορήθηκαν οι ληστές πως στην περιοχή βρίσκονται ξένοι περιηγητές. Στον οικισμό Βγενά οι ντόπιοι μου υπέδειξαν  αυτό που ονομάστηκε έπειτα Γεφύρι των λόρδων.  Εκεί οι ληστές έστησαν την ενέδρα τους, σκότωσαν δύο από τους τέσσερις χωροφύλακες που συνόδευαν τους περιηγητές και ακινητοποίησαν τις άμαξες στις οποίες επέβαιναν. Άραγε, μπορεί κανείς να ακούσει ακόμα και σήμερα τις άγριες φωνές τους; Στον τόπο! Είχα την αίσθηση, καθώς κοίταγα τριγύρω, πως θα τους έβλεπα, στις πευκόφυτες πλαγιές, κρυμμένους κάπου μέσα στους θάμνους με τις λερές φουστανέλες, τα αποτρόπαια πρόσωπα, τις κουμπούρες και τα γιαταγάνια τους. Απ’ εκεί έφυγαν γρήγορα και ανηφορίζοντας έφτασαν στη Μονή Πεντέλης. Ο ηγούμενος φίλεψε το βράδυ τους ληστές. Αργότερα συνελήφθη και δικάστηκε.

Ληστές και όμηροι στάθμευσαν στη Σταμάτα, στην τοποθεσία Κεραμίδι κι έπειτα έφυγαν για τον Ωρωπό. Πέρασαν μέρες στο σπίτι του κοινοτάρχη και του γραμματέα. Σήμερα τα σπίτια του παλιού οικισμού είναι σωριασμένα σε ερείπια. Βαδίζω ανάμεσά τους, κοιτάω τις ξεθωριασμένες τοιχογραφίες στον γκρεμισμένο ναό του Αγίου Ιωάννη. Καταγράφω εντυπώσεις, πληροφορίες σ’ ένα μικρό σημειωματάριο. Πιο κάτω, στον Ναό της Κοιμήσεως, οι εξωτερικές τοιχογραφίες φέρουν ακιδογραφήματα. Είναι τα ονόματα και οι ημερομηνίες θανάτου των κατοίκων της περιοχής. Τα ακιδογραφήματα πάνε πίσω στον 17^ο αι. Το εκπληκτικό είναι πως ο νεαρός Φρέντερικ Βάινερ τη Μεγάλη Τετάρτη 20 Απριλίου χάραξε το όνομά του και την ημερομηνία στον ασβεστωμένο τοίχο. Ανήξερος σφράγιζε την ημερομηνία του θανάτου του μια μέρα πριν. Έψαξα αλλά δε βρήκα το χαραγμένο όνομά του. Εκείνες τις μέρες στον Ωρωπό ο Βάινερ συνδέθηκε φιλικά με έναν από τους αρχιλήσταρχους, τον Χρήστο Αρβανιτάκη. Κάπου ανάμεσα σ’ αυτά τα ερείπια, στους γύρω αγρούς, θα συναγωνίστηκαν στο τρέξιμο και στο λιθάρι. Παρά τη φιλία τους, που θα έπρεπε να του έδινε κάποιο κουράγιο, ο Βάινερ δεν είχε αυταπάτες. Στις τελευταίες επιστολές του παρουσιάζεται απαισιόδοξος για τη μοίρα του. Γράφει για τις επιθυμίες του: Τι θα απογίνουν τα άλογά του πίσω στην Αγγλία, θέλει να ταφεί στη χώρα του. Μπορώ να τον φανταστώ ανάμεσα στα ερείπια με το μολύβι στο χέρι και το τετράδιο ιχνογραφίας να αποτυπώνει τους ληστές στο χαρτί: Οι ληστές με φουστανέλες να στέκονται ακουμπισμένοι στα ντουφέκια. Οι ληστές να κάθονται σε καρέκλες. Οι ληστές να ξεκουράζονται στο χώμα κρατώντας τα γιαταγάνια τους. Και πάνω πάνω η χειρόγραφη σημείωσή του:  Οι φίλοι μας! Οι ζωγραφιές πέρασαν μετά τον θάνατό του στα χέρια του Μάνκαστερ.

Οι ληστές τη Μεγάλη Πέμπτη έφυγαν για το Συκάμινο. Άρχιζε πια η τελευταία πράξη του δράματος. Κονάκεψαν πάλι στα σπίτια των προυχόντων του χωριού. Τα σπίτια εδώ σώζονται. Είναι παλιά χωριάτικα αρχοντικά  με κελάρια και σκάλες που οδηγούν στον πάνω όροφο. Στα κελάρια είχαν κλείσει τους όμηρούς τους. Μέσα σε λίγες ώρες έστησαν γλέντι, πρόλαβαν κι έκλεισαν νέες κουμπαριές. Αλλά, όταν χωροφύλακες και στρατιώτες φάνηκαν από μακριά, ακούστηκε η φωνή του σκοπού προς τον Τάκο: «Καπετάνιε, πλάκωσαν οι γαλονάδες!» Οι ληστές προσπάθησαν να διαφύγουν προς το Δήλεσι, παίρνοντας μαζί τους ως ασπίδα, εκτός από τους ομήρους, και πολλούς χωρικούς. Στον δρόμο συγκρούστηκαν με τα καταδιωκτικά αποσπάσματα. Απόγευμα Μεγάλης Πέμπτης, την ώρα που ιερείς ετοιμάζονταν να ψάλουν στους ναούς το «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου», οι ληστές έσφαξαν χωρίς οίκτο τους τέσσερις ομήρους. Στέκομαι εκεί έξω στην ερημιά, κοιτώντας μέχρι κάτω την πλαγιά που κατηφορίζει προς το Δήλεσι και πιο πέρα τη θάλασσα από όπου το εγγλέζικο πολεμικό Antelope άρχισε να ρίχνει τις λουμπάρδες του. Αφουγκράζομαι. Ακούω τις κουμπουριές, τις οιμωγές των πληγωμένων, παρακολουθώ τον κορνιαχτό της μάχης, βλέπω τους νεκρούς ξαπλωμένους ανάμεσα στους θάμνους, τους ξένους ομήρους να σφαγιάζονται. Ο Χρήστος Αρβανιτάκης πετσοκόβει χωρίς οίκτο με το γιαταγάνι του. Μόνο ο Φρέντερικ Βάινερ έχει ακόμα ανοιχτά τα μάτια, το σώμα του δεν έχει κακοποιηθεί, φέρει  μονάχα μια σφαίρα στην καρδιά.

_

γράφει ο Αιμίλιος Σολωμού