Ο Ελύτης έκανε λόγο κάποτε για «χωρικούς των Αθηνών» (βλ. Εν λευκώ, σελ.226). Όχι πως υπάρχουν αποκλειστικά στην Αθήνα και δεν τους συναντά κανείς στις Βρυξέλλες ή στο Βερολίνο. Απλά, όταν τους συναντά κάποιος κάτω από την Ακρόπολη το θέαμα είναι ασυγκρίτως πιο επώδυνο και τραυματικό λόγω μεγάλης διάρκειας, πορείας και βάθους… Εγώ πάλι δεν χάνω ευκαιρία να μην καταφερθώ εναντίον της ελληνικής καθυστέρησης, υπηρετώντας, με τον τρόπο αυτό, την πατρίδα μου. Και ρωτώ: έπρεπε να περάσει ένας ολόκληρος αιώνας, ώστε να πολιτογραφηθεί επιτέλους στην ελληνική ένα έργο που σημάδεψε τον 20^ο αιώνα και διαβάστηκε παγκοσμίως; Ακριβώς, καθώς θα δει ο αναγνώστης παρακάτω, όπως γίνεται και με το παρακάτω παρουσιαζόμενο βιβλίο σχετικά με τη Θεωρία παιγνίων. Η συμπτωματολογία, συνεπώς, που παρουσιάζει η χώρα μας δεν είναι τυχαία. Ας είναι, δεν επεκτείνομαι. Επιτέλους λοιπόν: Oswald Spengler «Η παρακμή της Δύσης». Ένας εκδοτικός άθλος των εκδόσεων Gutenberg που αποσπά την απόλυτη επιδοκιμασία μας. Μια άρτια, από κάθε άποψη, έκδοση του μνημειώδους έργου. Την εργώδη και δόκιμη μετάφραση του ογκώδους έργου υπογράφει ο Λ. Αναγνώστου, ο οποίος πλουτίζει, και με σημειώσεις του επί του έργου, τη συνολικήν εκδοτική προσπάθεια. Το δίτομο έργο καλύπτει εισαγωγή του ίδιου του Spengler και ευρετήριο κυρίων ονομάτων. Φυσικά, στην έκδοση περιλαμβάνονται και οι σπεγκλεριανοί πίνακες περί Τέχνης, Πνεύματος κλπ. Το έργο, όπως και στην εποχή εκδόσεώς του από τον Spengler, χωρίζεται σε δύο τόμους: Α΄ Περιγράμματα μιας μορφολογίας της παγκόσμιας ιστορίας (Μορφή και Πραγματικότητα), Β΄ Περιγράμματα μιας μορφολογίας της παγκόσμιας ιστορίας (Κοσμοϊστορικές προοπτικές). Ενδεικτικά αναφέρω κάποιους τίτλους κεφαλαίων για τον ανεξοικείωτο με τον Spengler αναγνώστη: Το νόημα των αριθμών, Μακρόκοσμος (Απολλώνεια, φαουστική, μαγική ψυχή), Μουσική και γλυπτική, Φαουστική και απολλώνεια γνώση της φύσης, Προβλήματα του αραβικού πολιτισμού (Η μαγική ψυχή), Το κράτος (φιλοσοφία και πολιτική) κ.α. Σημειώνω, για τους επίδοξους αναγνώστες του έργου, ότι βιβλία σαν κι αυτά διαβάζονται ολόκληρα. Από την πρώτη λέξη μέχρι την τελευταία. Καθότι το ασύλληπτα ευρύ φάσμα των πραγματευόμενων αντικειμένων μπορεί να γίνει δημιουργικά προσληπτό, αναγνωστικά, μόνον μέσα από την ολότητα της εποπτείας του υλικού εκάστου εξ αυτών. Άρα, μόνον διερχόμενοι όλη την έκταση του βιβλίου, καθώς αυτά επανέρχονται πάλι και πάλι σ’ όλη του την έκταση, μπορούμε να μορφώσουμε σαφή γνώμη και άποψη. Απαντώντας για μιαν ακόμη φορά στο υποθετικό ερώτημα γιατί ο Spengler στις σελίδες βιβλιοκρισίας ενός λογοτεχνικού περιοδικού θα έλεγα, όπως συχνά έχω υπαινιχθεί από τη στήλη αυτή, ότι η ποίηση και η λογοτεχνία δεν ανήκουν στον εαυτό τους και το ίδιο συμβαίνει με τη θεολογία, τη φιλοσοφία ή τη μουσική. Με τον Spengler έχουμε έναν ακόμη λόγο: πιστεύει ότι μελετά κανείς και εισδύει στα ιστορικά φαινόμενα και δεδομένα ενορατικά, δηλαδή με τον τρόπο της Ποίησης. Κατά τούτο, ο Spengler αποδεικνύεται και αρκούντως μπερξονικός. Επίσης, έχει κυριολεκτικά οδηγό του μέχρι τάφου τον Γκαίτε. Δεν επεκτείνομαι περαιτέρω, ας μιλήσει ο ίδιος ο συγγραφέας (βλ.σελ.80): «Ο Πλάτων και ο Γκαίτε αντιπροσωπεύουν τη φιλοσοφία του γίγνεσθαι… Από τη μια έχουμε τη διαίσθηση, από την άλλη την ανάλυση. Ό,τι διανοητικά δεν μπορεί να κοινοποιηθεί το βρίσκουμε σε μεμονωμένες παρατηρήσεις και πονήματα, όπως… Πρωτογενείς λέξεις Ορφικές, και σε στροφές «Όταν στο άπειρο» και «Μην το πεις σε κανέναν». Στην ακόλουθη ρήση δεν θα ήθελα να αλλάξω ούτε μία λέξη: «Η θεότητα ενεργεί στα ζωντανά, όχι όμως στα νεκρά΄ υπάρχει στα γιγνόμενα και μεταμορφωνόμενα, όχι όμως στα προϊόντα του γίγνεσθαι και τα παγιωμένα…» (Γκαίτε προς Έκερμαν).Αυτή η ρήση περιέχει ολόκληρη τη φιλοσοφία μου».

Σχηματικά, έστω, θα δώσω μια γενική εικόνα της προβληματικής που θέτει η σπεγκλεριανή πνευματική κατάθεση, καθώς από τη μια δεν προσπερνιέται έτσι απλά η σπεγκλεριανή πνευματική κατάθεση και από την άλλη οφείλω να σκιαγραφήσω κάπως, για τον έλληνα αναγνώστη, τα προβλήματα που θέτει η κατάθεση αυτή, ελπίζοντας να φανεί πόσο αναγκαίο είναι να εντρυφήσει κανείς στο ίδιο το βιβλίο. Αρχικά, ο συγγραφέας διακηρύσσει το τέλος (Παρακμή) του δυτικού πολιτισμού. Διακήρυξη κατατεθειμένη εδώ και 100 χρόνια. Η πιθηκίζουσα τη Δύση Ελλάδα, που συνεχώς αντιγράφει πάσης φύσεως δυτικά μοντέλα για να τα ενσωματώσει σε κάθε πτυχή του κοινωνικού βίου…, έχει ψυλλιαστεί, έστω, ότι κάτι στραβό, πιθανόν, υπάρχει στο βασίλειο της Δανιμαρκίας; Πολυτρόπως στραβό, ίσως. Έχει, βάσει αυτού, κάποια αντιπρόταση που θα θεμελιώνεται σε κάποια δική της εφαρμόσιμη και πιθανόν λυτρωτική για την Ευρώπη ιδιαιτερότητα; Δεν αναπτύσσω περισσότερο. Ωστόσο, αν υποτεθεί, σύμφωνα με τον Spengler, ότι η Παρακμή της Δύσεως είναι πια μια μόνιμη (ή και η μόνη) κατάσταση στην οποία τελεί ο δυτικός πολιτισμός, τότε, με δεδομένα τα ιστορικά γεγονότα του 20^ου και 21^ου αιώνα (ο συγγραφέας δεν έχει δει την έκρηξη του β΄ παγκοσμίου πολέμου και τα επακόλουθά του…), το βιβλίο αυτό του Spengler είναι κάτι παραπάνω από εξαίσιο βοήθημα συνειδητοποίησης της πραγματικότητας: είναι μια εργαλειακή πρόταση εντοπισμού και διαχείρισης κρίσεων. Είναι μια απόπειρα της φυσιολογίας των πολιτισμών. Ανεπιτυχής ή μερικώς εσφαλμένη δεν έχει ουδεμία σημασία. Αυτό που μετρά καταλυτικά είναι η ίδια η σπεγκλεριανή πρόταση. Νομίζω πως η θεωρία του Spengler διατηρεί, πέρα από κάθε κριτική που έχει υποστεί, ένα ασυναγώνιστο προσόν. Ωθεί τον άνθρωπο να τηρεί αποστάσεις. Αποστάσεις από οτιδήποτε. Θεό, ιδέες, ιδεολογίες, μεταφυσικές. Αποστάσεις από την ίδια τη μήτρα που τον περιέχει: τους πολιτισμούς. Αποστάσεις, τουλάχιστον, εν πνεύματι και υποψιασμώ. Κι αυτό είναι κάτι που το έχει απόλυτη ανάγκη η νεοβαρβαρική (εν μέρει…) και κατά τούτο νεοφονταμενταλιστική εποχή μας, όπως τόνιζα σε μια πρόσφατη ομιλία μου (βλ. https://www.academia.edu/19926416/). Αποστάσεις που φιλοδοξούν να διατηρήσουν μιαν αρχέγονη ελευθερία εντός του υποκειμένου ως τέτοιου. Δεν προχωρώ, σταματώ εδώ. Ο συγγραφέας, λοιπόν, επιχειρεί μια φιλοσοφία της ιστορίας (και του πολιτισμού). Κάτι που και ως όρο ακόμη πρωτοεισηγήθηκε ο Βολταίρος και το αναφέρω αυτό διότι είναι καλό πάντοτε, προς αποφυγή λογής μυθοπλασιών…, να αποδίδεται τα του Καίσαρος τω Καίσαρι. Ο Spengler αποπειράται, ουσιαστικά, μια φυσιολογία, όπως ήδη αναφέραμε, των πολιτισμών. Μια βιολογία τους. Ασχέτως το τι πιστεύω εγώ ή κάποιοι άλλοι είναι χρήσιμο να θέσουμε, έστω και εντελώς σχηματικά, το ερώτημα: Υπάρχει μια τέτοια; Αν υπάρχει, τότε αυτό υποδηλώνει πως αυτή και οι πολιτισμοί υπακούουν, αν θέλετε, σε γενικούς και αναλλοίωτους (ολότελα ΦΥΣΙΚΟΥΣ) νόμους που ισχύουν, άφευκτα, παντού και πάντοτε, τόσο για το ειδικό και μερικό όσο και για το γενικό και καθολικό; Σημειώνω ότι και η ηθική, από το Νίτσε ακόμη, παρουσιάζεται να υπακούει σε ένα τέτοιο φυσιοκρατικό/βιολογικό μοντέλο, παρουσιαζόμενη, εν πολλοίς, ως βιολογικό εξελικτικό φαινόμενο, πράγμα που δεν απέχει καθόλου από την αντίληψη του Μπ. Σω για τα πράγματα αυτά, για να θυμηθώ τον δουβλινέζο δραματουργό μια και βρισκόμαστε σε στήλη λογοτεχνικού περιοδικού.

Προχωρώ. Θεμελιώδους σημασίας για τη σπεγκλεριανή σκέψη είναι η διάκριση μεταξύ τεχνολογικού και πνευματικού πολιτισμού. Ο Spengler θεωρεί ως πρώτη και σαφή ένδειξη πολιτισμικού θανάτου την επικράτηση του πρώτου επί του δευτέρου, του Zivilization επί του Kultur. Κάθε Kultur πεθαίνει ως Zivilization. Ο συγγραφέας επισημαίνει, μάλιστα, ότι σαφής ένδειξη αυτής της πορείας καθόδου, της παρακμιακής πορείας, είναι η ατονία του μεταφυσικού ερωτήματος (ελευθεριάζοντας ερμηνευτικά θα έλεγα: περιφρόνηση και απαξίωση της οντολογίας και λογής εκφάνσεις αθεϊσμού και… θεϊσμού, συμπεριλαμβανομένων και των καθιερωμένων θρησκευτικών ομολογιών) και η στροφή στον τεχνικό πολιτισμό (κάθε χ Wall Street εν γένει θα συμπλήρωνα) έναντι της απαξίωσης προς τα πνευματικά. Αν έτσι, τότε είμαστε όλοι ήδη από τον 19^ο αιώνα στο νεκροκρέβατο και μπορεί στη Δύση να τίθεται αυτό ως προβληματισμός, στην Ελλάδα, όμως, χοροπηδούν ξεφαντώνοντας γηπεδικά. Το σχήμα της σπεγκλεριανής σκέψεως μοιάζει μανιχαϊκό και καθαρολογικό. Εν πάση περιπτώσει, προκύπτει ως σχήμα που δεν ευνοεί τις μισγάγκειες και τις ηρακλείτειες ξυλλάψιες (βλ.απ. 25/10). Είναι γεγονός ότι η εναρμόνιση των δύο και κυρίως ο τρόπος εναρμονίσεως τους αποτελούν εσαεί προβλήματα, τα οποία τίθενται με οξύτητα μάλιστα. Ειδικά στον αιώνα μας επιτατικά. Εν τούτοις είναι σαφές, νομίζω, πως η σχετικοποιημένη αντίληψη της απολυτοποιημένης θέσης του Spengler για τη δυσαρμονία, ενίοτε, των δύο αυτών μεγεθών είναι κάτι που πρέπει σοβαρά να λάβουμε υπόψη. Εννοώ πως πρέπει να είμαστε διαρκώς σε επιφυλακή οριοθετώντας κινητικά τις σχέσεις των δύο. Είναι προφανές πως στην εποχή μας η επικράτηση του τεχνικού πολιτισμού εις βάρος της πνευματικότητας είναι δεδομένη και μοιάζει, επίσης, δίχως επιστροφή. Απομένει, ωστόσο, η ερωτική συνομιλία τους, που προϋπόθεσή της είναι η απόλυτη ελευθερία, εδώ… άνευ ορίων άνευ όρων.

Ο Spengler θεωρεί ότι τελούμε υπό τη σκέπη ενός και μοναδικού πολιτισμού: του δυτικοευρωπαϊκού-αμερικανικού. Λέει απερίφραστα (σελ.81): «Το θέμα… είναι… μια ανάλυση της παρακμής του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, που είναι διαδεδομένος σε ολόκληρο τον πλανήτη.».Έχει κάποιος αντίρρηση; Πάνω σ’ αυτό θα πρέπει να συλλογισθούν θαρραλέα οι λογής παραδοσιόπληκτοι και παραδοσιοκράτες, οι οποίοι φονταμενταλίζουν ασύστολα (εν τη παρακμή αυτών)…, αν ο ΤΡΟΠΟΣ με τον οποίο αρθρώνουν τη χ πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα και ιδιοσυστασία είναι αυτός τούτος ο δυτικοευρωπαϊκός-αμερικανικός πολιτισμός, για τον οποίο κάνει λόγο ο Spengler, ή όχι. Προσωπικά βλέπω ότι είναι μόνον αυτός, ακόμη και για πολιτισμούς που κουβαλούν στην πλάτη τους 5000 χρόνια ζωής. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε μήπως στο σημείο αυτό βρισκόμαστε ενώπιον μιας ακόμη αιτίας του θανάτου των πολιτισμών; Είναι δηλαδή το εκάστοτε Imperium και η συνακόλουθη προς αυτό λογής Pax μια αιτία που καταστρέφει ιδιοπροσωπίες; Μπορεί η αιτία εξαφανίσεως πολιτισμών να είναι ο… πολιτισμός; Ας θέσουμε λίγα ακόμη (ακανθώδη) ερωτήματα που δεν απασχόλησαν τη σκέψη του γερμανού φιλοσόφου κι ωστόσο προκύπτουν άμεσα από την ανάγνωση του έργου του: Η «μέθοδος» Spengler, ως ένα εργαλείο που προκύπτει από τη συγκριτική μορφολογία των πολιτισμών, θα επέτρεπε τη… χειραγώγηση της Ιστορίας από εμάς τους ίδιους (εν τέλει, με άλλα λόγια, την απομάκρυνση των (πολιτισμικών θανάτων…); Μπορεί να ισχύουν ταυτόχρονα και τα δύο; Δηλαδή, το αχειραγώγητο της Ιστορίας και η παρέμβασή μας σ’ αυτήν βάσει του σπενγκλερικού μεθοδολογικού εργαλείου; Επίσης, πόσο… ανθεκτικός είναι ο επιθανάτιος ρόγχος των πολιτισμών; Κατά πόσο και ΠΩΣ ζουν μια… μεταθανάτια ζωή; Μπορούν να «κυκλοφορούν» ως ζόμπι; Οι υπολογισμοί της ημερομηνίας θανάτου τους (ο Spengler φαίνεται να αρέσκεται σ’ αυτούς…) είναι ουσιωδώς λανθασμένοι, καθώς τα πολιτισμικά μεγέθη είναι εκ φύσεως ανεξέλεγκτα; Ποια η τροπικότητα της νέκρωσης; Τι χαρακτήρα έχει; Πώς υπάρχει η…νέα ζωή εντός των νεκρών πολιτισμών; Αναστρέφει η καθοδική πορεία προς τη νέκρωση; Ξεχωρίζει έτσι εύκολα ο θάνατος από τη ζωή, για να θυμηθούμε τον έτερο Γερμανό Ρίλκε; Θα παρατηρούσαμε, ως νόμο γενικό, πως ό,τι είναι ζωντανό παράγει, γεννά. Ό,τι είναι νεκρό παρουσιάζει μια στειρότητα, κάτι άγονο. Συνεπώς, ας εποπτεύσει κάποιος πού συνεχίζεται το γεννοβόλημα και πού η ακαρπία, ώστε να εντοπίσει χώρους νεκροταφείων ή πλατειών. Προσωπικά, και για να τονίσω πόσο δύσκολοι είναι οι διαχωρισμοί και οι στεγανοποιήσεις, αντικρίζω πολύ αιγυπτιακό, λόγου χάρη, πολιτισμό στον… ενιαίο άνθρωπο και συνεπώς… αθανασία των πολιτισμικών μορφωμάτων, η οποία στριφογυρίζει γύρω από ένα κέντρο μεθόριο μεταξύ φυσικής και μεταφυσικής, που συμβαίνει να λέγεται…«άνθρωπος».

Φυσικά, η ανίχνευση γενικών νόμων είναι κάτι που απεμπλέκει από ιδεολογικές απολυτότητες και καθαρότητες και είναι ίδιον ενός βαθυνούστατου στοχαστή. Ο δικός μας ιστορικός Φραντζής, προλαβαίνοντας το γερμανό, αναφέρει με εκείνο το εκπληκτικό «ώσπερ», εν είδει νόμου, που χρησιμοποιεί: «Ώσπερ τοίνυν η των Ασσυρίων βασιλεία κατελύθη υπό των Βαβυλωνίων, η δε των Βαβυλωνίων υπό των Περσών, η δε των Περσών υπό των Μακεδόνων, ούτω και η των Ρωμαίων κατελύθη υπό των Οσμανλιδών.» (ιδού η ανεπεξέργαστη ελληνική συμβολή στο θέμα πολύ πριν τον Spengler). Αυτά τα «ώσπερ» και «ούτω» συνιστούν μια φυσιολογία, έναν ιστορικό και πολιτισμικό νόμο, που είναι λυτρωτικός λογιών φανατισμών και αγκυλώσεων. Ο Spengler τους ανιχνεύει επιμελώς. Όμως, οι νόμοι αυτοί δεν θα πρέπει να συνιστούν νάρθηκες που φοράμε στο Υπαρκτό. Επί του θέματος λοιπόν, η συμπτωματολογία που εκθέτει ο Spengler μπορεί να παρουσιάζεται προβληματική, οι εκτιμήσεις ενίοτε να σφάλλουν, όμως η ΛΟΓΙΚΗ του εγχειρήματος παραμένει, έστω και υπό συσκότιση κάποτε, έστω απρόβλητη. Θεωρώ ότι τα ιστορικά σφάλματα στα οποία υπέπεσε ο γερμανός και απέδειξε αργότερα η ιστορική έρευνα πως δεν κλονίζουν στο ελάχιστο τη Λογική της μεθόδου του ή και των συμπερασμάτων του ακόμη. Επίσης, τα όσα αστήρικτα λέει, λόγου χάρη, για τη σχέση απώθησης μεταξύ (της έννοιας του) Απείρου και Ελλήνων (και όχι μόνον), όπως επίσης και τα περί Αρχιμήδη, καθώς υφίσταται απειροστική ανάλυση στον Αρχιμήδη και επίσης ο μαθηματικός μας έγραψε ποίημα διατυπώνοντας το βοεικό πρόβλημα, από το οποίο προκύπτει εμφανέστατα λογιστικός στοχασμός. Επίσης, η καταγωγή του αλγεβρικού λογισμού δεν είναι αραβική, αλλά αριστοτελική και σταματώ εδώ για να μην αναφέρουμε πολλά άλλα ακόμη φιλοσοφικά και μαθηματικά ολισθήματα του γερμανού φιλοσόφου. Ωστόσο, πέρα απ’ όλα αυτά το μείζον ζήτημα είναι αυτό: Υπάρχει κάποια ΛΟΓΙΚΗ της Ιστορίας; Αυτό το ερώτημα βασανίζει τον Spengler. Και αν υπάρχει πόσο ανιχνεύσιμη είναι και με ποιον τρόπο; Φυσικά, αν δεχθούμε κάτι τέτοιο είναι προφανές λογικά, νομίζω, πως ομιλούμε ουσιαστικά περί … μεταφυσικής της Ιστορίας κι εδώ είναι το σημείο που συναντιέται ο Μαρξ και ο Βασίλειος ο Μέγας… Δεν είναι τυχαίο που ο Spengler επιθυμεί να υιοθετεί συχνά προφητικούς (!) τόνους και η γενικά και καταληκτικά ηρωική και απαισιόδοξη στάση του δεν μπορούν να κλονίσουν τη λογική του ίδιου του εγχειρήματός του, ούτε κι όταν ο ίδιος μοιάζει να επιτίθεται εσωτερικά στο οικοδόμημά του. Άλλωστε, η προσπάθεια του Τόυνμπυ να συνεχίσει στον ίδιο δρόμο μαρτυρεί περί της σοβαρότητας της σπενγκλεριανής θέασης. Αν, λοιπόν, υφίσταται μια Λογική της Ιστορίας (ενθαδικά ή υπερβατολογικά άσχετον) τότε θέλει δεν θέλει ο Spengler δεν είναι προφήτης, ούτε μάγος, αλλά επίδοξος ερμηνευτής φυσικών νόμων (κυριολεκτικά απολυτρωτικών για όλους μας, λόγω των ενορμήσεων μας κατεξουσίασης και φονταμενταλισμού), ο οποίος με το εγχείρημα θεμελίωσης μιας χ μεθοδολογίας επιζητεί να αποκαλύψει τους νόμους αυτούς. Η μεθοδολογία Spengler είναι καλό που τίθεται με την πρόταξη των μαθηματικών και τη χρήση της αναλογίας. Ειδικά της αναλογίας. Κατ’ εμένα η αναλογία έχει έναν δημοκρατικά… μεταφυσικό χαρακτήρα και δύναται να λάβει απροσδόκητη πλην όμως αποκαλυπτική… θεολογική (!) κρηπίδωση. Φυσικά, αυτό δεν είναι απαραίτητο να συμβεί. Ούτε υποχρεωτικό. Είναι, όμως, γοητευτικό και ριψοκίνδυνα ταξιδευτικό. Η αναλογία στον Spengler συμβαίνει και εκτίθεται εργαλειακά και όχι αμέθοδα και τυχαία (όπως π.χ. η ανεπεξέργαστη θέαση Φραντζή που προαναφέραμε). Η βλέψη του Spengler να επιτευχθεί μια Μορφολογία της παγκόσμιας ιστορίας είναι μια βλέψη που ουσιαστικά συνδηλώνει μια μεταφυσική θέαση (όπως είπαμε, ενδοκοσμικά μεταφυσική ή υπερβατικά άσχετον) και, κατά τούτο, θα ήταν επιτρεπτή, έστω και αυθαίρετα…, μια χ θεολογική της εκμετάλλευση. Όμως, δεν είναι στα πλαίσια του παρόντος κειμένου να επεκταθώ σ’ αυτό. Ελπίζω η σύσταση αυτή του κειμένου του γερμανού στοχαστή να οδηγήσει κατευθείαν στην αναγνωστική κάθετη βουτιά μέσα στο έργο του Spengler.