Δημήτρης Παπαστεργίου

Οκτώηχος της Αχανούς

_

γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης

–

Από τις εκδόσεις ‘Ρώμη’ κυκλοφόρησε το 2023, η συλλογή του Δημήτρη Παπαστεργίου με τίτλο ‘Οκτώηχος της Αχανούς. Επιλογές και θραύσματα.’ Επρόκειτο για έναν συλλογικό τόμο που εν προκειμένω συμπεριλαμβάνει εντός του επιλεγμένα ποιήματα από τις διάφορες ποιητικές συλλογές που έχει εκδώσει στο παρελθόν ο ποιητής Δημήτρης Παπαστεργίου.

Θα ήσαν παράλειψη να μην σταθούμε από την αρχή του κειμένου, στον πρόλογο της κριτικού Ευσταθίας Δήμου, η οποία διατρέχει εν συντομία τις προηγούμενες ποιητικές συλλογές του Βεροιώτη ποιητή,[1] αναδεικνύοντας στην επιφάνεια όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του ποιητικού του λόγου, που έχουν συμβάλλει ώστε ο Βεροιώτης ποιητής να καταλάβει μία ιδιαίτερη θέση εντός του εγχώριου ποιητικού γίγνεσθαι.

Σε αυτό το πλαίσιο, δύναται να αναφέρουμε πως η Ευσταθία Δήμου προσφέρει μία κατατοπιστική ερμηνεία όσον αφορά τον τίτλο που έχει επιλεγεί για αυτή την συγκεντρωτική έκδοση, εστιάζοντας στην συνύπαρξη του ‘ήχου’ και του ‘χάους’.

«Ο τίτλος που επιλέγει να δώσει ο ποιητής στη συγκεντρωτική αυτή έκδοση των ποιημάτων του, Οκτώηχος Της Αχανούς, με την παρήχηση που περιέχει και που διαμορφώνει ένα φωνητικό-σημασιολογικό τοπίο μέσα στο οποίο συνυπάρχουν και συλλειτουργούν οι έννοιες του ήχου και του χάους που εκβάλλουν συνεκδοχικά στη λέξη «αχός» η οποία ακριβώς αποδίδει την εικόνα και την αίσθηση του ήχου που απλώνεται και καλύπτει τον χώρο και τον χρόνο».

Εμβαθύνοντας περισσότερο, θα επισημάνουμε πως ο Δημήτρης Παπαστεργίου προχωρά σε μία διαλεκτικού τύπου σύνθεση μεταξύ του ‘ήχου’ που δημιουργούν αφενός μεν η αναγραφόμενη λέξη και η μουσική,[2] και του χάους που δεν αποδίδεται και δεν προσδιορίζεται εύκολα.

Και όλοι όσοι έχουν προχωρήσει στην ανάγνωση των ποιητικών συλλογών του Δημήτρη Παπαστεργίου, μπορούν να «αναγνωρίσουν»,[3] για να παραφράσουμε ελαφριά τον Θανάση Φραγκόπουλο, μουσικούς ήχους και ‘σύμβολα’ (όπως μία ηλεκτρική κιθάρα), που συνυπάρχουν μαζί με τις πολλές λέξεις που καταθέτει. Με αυτόν τον τρόπο, θα υποστηρίξουμε πως ο ‘ήχος’ και το ‘χάος’ δεν είναι απαραίτητο να «συλλειτουργούν» και να συμβαδίζουν εντός της συγκεντρωτικής έκδοσης.

Κάλλιστα, μπορούν να αποκλίνουν, με τον ποιητή να επιλέγει είτε την μία είτε την άλλη κατεύθυνση ανάλογα με τις διαθέσεις της στιγμής. Ο ποιητής είναι αρκετά αινιγματικός και υπαινικτικός για να επιλέγει την γραμμική συνύπαρξη ‘χάους’ και ‘ήχου’ ως την μόνη διαθέσιμη επιλογή.

Μπορούμε να εντοπίσουμε την περιώνυμη δια-κειμενικότητα και στην μορφή την οποία διαθέτει η συγκεντρωτική έκδοση ‘Οκτώηχος της Αχανούς’ και η οποία παραπέμπει ευθέως στην ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη ‘Μαρία Νεφέλη’.[4]

Όπως και στην Ελυτική συλλογή, έτσι και στην έκδοση των ποιημάτων του Δημήτρη Παπαστεργίου, κάτω από κάθε ποίημα υπάρχει και ένα γνωμικό (δεν θα κάνουμε λόγο για ‘αφορισμούς’), το οποίο συμπληρώνει τα ‘κενά’ ως προς το νόημα που μπορεί να αφήνει το ποίημα.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα το ποίημα ‘Αντίο’ (συλλογή ‘Του μέλλοντος χαραματιές’). «Εικόνες απ’ το παρελθόν καθρέφτες για το μέλλον αντάμωση χωρίς φιλί κι αγάπη δίχως χάδι και το παρόν, μια κοπελιά σε ραντεβού στημένη, γι’ ανταμοιβή κάποιας ματιάς, φροντίδας λίγες στάλες. Καημός μου φέρνει μια μορφή, την κλέβει ξένη έγνοια, κάθε επόμενη σκηνή την έχω ξαναζήσει- συναίσθημα σε μπαλκονιού την άκρη έκτου ορόφου, νύχτας τρεχάλα στον σταθμό κι έχει το τραίνο φύγει. Τα ξέρω όλα-τι θαρρείς;- το βλέμμα σου διαβάζω, πάντα απών ο οιωνός-λαχτάρα γκαστρωμένη για τη συμπάθεια ενός θλιμμένου παρελθόντος. Τα μάτια σου επάνω μου κριτές και ερευνούνε το αβυσσαλέο βάραθρο ανάδελφης συγγνώμης. Πρόδωσε μια γκριμάτσα σου τον πόθο σου γι’ αντίο».[5] Το ποίημα συμπληρώνεται από το ακόλουθο γνωμικό: «Και στο τέλος της μέρας η ψάθα, η πετσέτα και το αντηλιακό γεμάτα άμμο πεταμένα όπως-όπως στον φθαρμένο σάκο του καλοκαιριού μαζί με τα όνειρα που έκαψε η αλμύρα».[6]

Το γνωμικό το οποίο λειτουργεί διδακτικά όπως και τα υπόλοιπα της έκδοσης ‘Οκτώηχος της Αχανούς,’ είναι αυτό που συγκρατεί και δεν συγκροτεί το νόημα: ‘Όπως η αλμύρα καίει τα όνειρα για έναν καλοκαιρινό έρωτα, έτσι και η επιθυμία της γυναίκας να φύγει μακριά, ‘καίει,’ ή αλλιώς, ‘σκοτώνει’ το όνειρο του ποιητή. Την επιθυμία του να είναι μαζί της’.

Και δεν την προδίδουν η σιωπή και οι λέξεις που χρησιμοποιεί, αλλά οι χειρονομίες που μεγαλώνουν την απόσταση μεταξύ της ίδιας και του ποιητή. Κάθε ένα γνωμικό μας υπενθυμίζει πως για τον ποιητή η ακρίβεια και η λεπτότητα συνιστούν μείζονες αρετές.

Φιλολογικά, πρόκειται για μία μικρά κατά κύριο λόγο γλωσσικά ‘κομψοτεχνήματα’, τα οποία είναι κατά πολύ ανώτερα ποιητικά, από συνθήματα που συναντάμε σε τοίχους δημόσιους κτιρίων, από επαναλαμβανόμενες και κοινότοπες εκφράσεις που αναπαράγονται με μεγάλη ταχύτητα και ευκολία εντός των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Σταχυολογούμε ενδεικτικά: «Ερειπωμένο αρχοντικό των παιδικών μου χρόνων». «Ο καθείς και η Σαντορίνη του, η θέα της, η τέφρα της, το εκλεκτό κρασί της», γνωμικό στο οποίο το Ελυτικό ‘ίχνος’ είναι κάτι παραπάνω από ευδιάκριτο. «Στον χώρο, που χορεύανε οι Φόβοι πριν τον Χρόνο». «Κι εμείς θα μεταλάβουμε ξανά την Αρετή μας».[7] «Ίσως γιατί στα χρόνια μας διαρκώς φθινοπωριάζει».[8]

Και όμως, πέραν αυτών των γνωμικών που άλλοτε φέρουν μία βαθιά υπαρξιακή-φιλοσοφική διάσταση και άλλοτε εκφράζουν την συναισθηματική του κατάσταση, προστίθεται και ένα άλλο, το οποίο είναι ‘πικρά αληθινό και, σε ένα δεύτερο επίπεδο, μπορεί και αποκλίνει από την έννοια του ‘ήχου,’ στον οποίο αποδίδει μεγάλη σημασία η κριτικός Ευσταθία Δήμου. «Στυφό δειλινό νιότη που εξόκειλε χωρίς καν ήχο»,[9] γράφει χαρακτηριστικά ο ποιητής.

Εάν επιχειρήσουμε έναν παραλληλισμό, θα ισχυρισθούμε πως όπως η νιότη «εξόκειλε» αθόρυβα, ανεπαίσθητα (όχι όμως και ‘ειρηνικά’), δίχως να το αντιληφθεί ο ποιητής, έτσι και αυτό το γνωμικό θα μπορούσε κάλλιστα να ‘εξοκείλει’ από την συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του και να τοποθετηθεί στην προμετωπίδα μίας νέας ποιητικής συλλογής.

Ακόμη και στον ‘τοίχο’ του ποιητή στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης Facebook. Από την στιγμή όπου χάνεται ο ήχος, δεν απομένει παρά το ‘βάρος’ της λέξης.

 Κατά τον Εβραϊκής καταγωγής Πάουλ Τσέλαν, δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη διαφορά μεταξύ μίας «χειραψίας» και ενός ποιήματος.[10]

Δεν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο και για τον Δημήτρη Παπαστεργίου, ο οποίος αποδίδει μεγάλη σημασία στην στάση που τηρεί κάποιος απέναντι στα πράγματα. Στο πόσο ‘ακέραιος’ είναι. Είναι το ποίημα αυτό που προετοιμάζει το έδαφος ώστε να υπεισέλθει αργότερο στο προσκήνιο η χειρονομία και να ολοκληρώσει αυτό που ξεκίνησε το ποίημα.

_____

[1] Βλέπε σχετικά, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Οκτώηχος της Αχανούς. Επιλογές και θραύσματα,’ Ευσταθία Δήμου: Ήχοι μιας τέχνης συνεχούς,’ Εικαστική Παρέμβαση: Φωτεινή Χαμιδιέλη, Εκδόσεις Ρώμη, Θεσσαλονίκη, 2023. Θεωρητικώ τω τρόπω, μπορούμε να σταθούμε στο ποίημα που φέρει τον τίτλο ‘Η ονομασία της Τρυπητής εις Θάσον,’ στο εγκάρσιο σημείο όπου η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου ποιήματος έγκειται στο ό,τι είναι γραμμένο με Παπαδιαμαντικό γλωσσικό ύφος ή ‘στυλ.’ Σύμφωνα με τον R. Bauman, διακειμενικότητα είναι «η οριακή σχέση ενός κειμένου με άλλα κείμενα». Στην περίπτωση του Δημήτρη Παπαστεργίου δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για την ύπαρξη μίας «οριακής σχέσης» με «άλλα κείμενα» και πιο συγκεκριμένα, με τα Παπαδιαμαντικά λογοτεχνικά κείμενα. Αντιθέτως, ο ποιητής έχει αφομοιώσει τόσο καλά το Παπαδιαμαντικό, περίτεχνο ‘στυλ’ γραφής, ώστε να επιχειρεί άμεσα να δημιουργήσει ή αλλιώς, να γράψει ένα ποίημα με τον ίδιο τρόπο. Και τι επιτυγχάνει έτσι; Ας το δούμε αναλυτικότερα: Πρώτον, αποφεύγει την «μονοτονία» (η ‘μονοτονία’ είναι ‘εχθρός’ του ποιήματος), για να παραπέμψουμε στην ανάλυση του Sadahiro Kumamoto. Η χρήση του Παπαδιαμαντικού γλωσσικού ‘στυλ’ διαδραματίζει τον πλέον καθοριστικό ρόλο προκειμένου ο αναγνώστης να παραμείνει συγκεντρωμένος από την αρχή έως το τέλος του ποιήματος δίχως να βαρεθεί, κάτι που δύσκολα θα συνέβαινε εάν ο ποιητής επένδυε πόρους στην συμβατική περιγραφή ενός τόπου ή μίας τοποθεσίας όπως η Τρυπητή της Θάσου. Εν είδει υποθέσεως εργασίας, θα υποστηρίξουμε πως ο ποιητής συγκλίνει με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και ως προς την γλαφυρότητα, με αποτέλεσμα ένα ποίημα που θα υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσε να καταχωρισθεί μέσα σε έναν ταξιδιωτικό οδηγό, να συμπεριλαμβάνεται αυτούσιο εντός μίας συγκεντρωτικής έκδοσης όντας ‘Ποίημα’ (με το ‘Π’ κεφαλαίο), το οποίο δεν παύει να ευχαριστεί και να προβληματίζει. Δεύτερον, η χρήση μίας περίτεχνης και αρκούντως στυλιζαρισμένης ‘Παπαδιαμαντικής’ καθαρεύουσας επιτρέπει, κυρίως στους νεότερους ηλικιακά αναγνώστες, να αντιληφθούν πως αυτή η μορφή γλώσσας ούτε ήσαν ούτε και είναι ‘νεκρή’. Απεναντίας, μπορεί να αξιοποιηθεί για την δημιουργία εκφραστικών και στοχαστικών ποιημάτων, που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από ποιήματα που γράφονται στη Νέα Ελληνική Γλώσσα. Τρίτον, μέσω της γλωσσικής επιλογής του, μπορεί και αποκρύπτει τις προσωπικές αναφορές τις οποίες δεν αποκαλύπτει παρά στο τέλος του ποιήματος. Είναι εύλογο να υποθέσουμε πως αρκετοί εκ των αναγνωστών θα δώσουν έμφαση στην γλώσσα στην οποία έχει γραφεί το ποίημα και λιγότερο στο περιεχόμενο του, διευκολύνοντας τον ποιητή να ‘δράσει’ την κατάλληλη στιγμή: Ήτοι, στο τέλος του ποιήματος, εκεί όπου φανερώνει την μεγάλη σημασία που έχει η Τρυπητή για τον ίδιο. Βλέπε σχετικά, Kumamoto, Sadahiro., ‘The poetic technique of Enjambment in Chauser’s Poems: The case of five sentence elements,’ (S, Aux, VO, O, C), στο: Tabata-M. Hori., & Kumamoto, Sadahiro., (επιμ.), ‘Stylistic studies of literature. In Honour of Professor Hiroyuki Ito,’ Bern, Peter Lang, 2009, σελ. 71-92. Και, Bauman, R., ‘A word of others’ word: Cross-cultural perspectives on intersexuality,’ Oxford, Blackwell Publishing, 2004. Επίσης, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Η ονομασία της Τρυπητής εις Θάσον,’ ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π., σελ. 37.

[2] Γλωσσικώ, τω τρόπω, η λέξη ‘Οκτώηχος’ είναι σύνθετη και σίγουρα δεν σημαίνει μόνο ‘οκτώ ήχους’. Με αυτή την σύνθετη λέξη, ο ποιητής εκφράζει, ακόμη και χαμηλόφωνα, την προτίμηση του στην ποικιλία. Είτε αυτή αφορά λέξεις και ποιητικές φόρμες, είτε χρώματα, είτε μουσικές, είτε απόψεις. Στην συγκεντρωτική έκδοση συμπεριλαμβάνονται ποιήματα από τις συλλογές ‘Η τράπουλα του καλοκαιριού’, ‘Furor Scribendi,’ ‘Ο Άστεγος της οδού Χαμόγελων,’ ‘Έλαβον,’ ‘Τα μεροκάματα ενός έρωτα,’ ‘Της μιας ανάσας ποιήματα,’ ‘Όλα στο Μαύρο,’ ‘Του μέλλοντος χαραματιές.’ Μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 10 ετών, μας έχει παραδώσει οκτώ ποιητικές συλλογές, γεγονός που αποδεικνύει το ό,τι εμπνέεται πολύ συχνά. Το ό,τι καθιστά την ποίηση ή τον ποιητικό λόγο ‘εργαλείο’ σχολιασμού ακόμη και των λιγότερο φανερών όψεων της καθημερινότητας. Το ό,τι πασχίζει να ‘συλλάβει’ τον πολύ γρήγορο ρυθμό με τον οποίο εξελίσσεται η εποχή μας. Το ό,τι μόνο η ποιητική γραφή του «παρέχει την δυνατότητα του ευ ζην και όχι μόνο του ζην»∙ Το ό,τι μόνο αυτή «ανταποκρίνεται στις ανάγκες του και δίνει τροφή στη ζωή του», κατά την θεώρηση της Γαλλίδας φιλοσόφου Κορίν Πελλισόν. Βλέπε σχετικά, Πελισσόν, Κορίν., ‘Για να κατανοήσουμε τον Λεβινάς,’ Μετάφραση: Φαράκλας, Γιώργος, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2022, σελ. 163. Δεν επρόκειτο ίσως περί της «μανίας της γραφής» για την οποία γράφει η Ευσταθία Δήμου, αλλά, για μία βαθύτερη ‘ανάγκη της γραφής’ μέσω της οποίας ο ποιητής καταγράφει όλα όσα αγαπά.

[3] Βλέπε σχετικά, Φραγκόπουλος, Θανάσης., ‘Γιάννης Ρίτσος: Μια αναθεώρηση,’ Περιοδικό Ελίτροχος, Τεύχος 4-5, 1994-1995, σελ. 265-266. Έχοντας κατά νου την προσέγγιση του Θανάση Φραγκόπουλου, θα τονίσουμε πως η γυναίκα στα ποιήματα της συλλογής ‘Τα μεροκάματα ενός έρωτα,’ δεν είναι ‘δυστυχισμένες’ και «πομπώδεις» (σχεδόν δεν ‘μιλούν ποτέ’), άλλα σύμβολα, φιγούρες που άλλοτε ξεμακραίνουν και άλλοτε πλησιάζουν με χαρακτηριστική ευκολία.

[4] Βλέπε σχετικά, Ελύτης, Οδυσσέας., ‘Μαρία Νεφέλη,’ Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 2008. Εξαιρετικά κατατοπιστική είναι η μελέτη της Πάολα Μαρία Μινούτσι για την Ελυτική ‘Μαρία Νεφέλη’ που είναι διαχρονικό σύμβολο και όχι καθημερινή γυναίκα. Η Μινούτσι καταφέρνει να αποφύγει την ‘παγίδα’ του ‘θαυμασμού’ προς τον ποιητή και το έργο του, με την φρέσκια οπτική της να φωτίζει σημεία τα οποία προηγούμενοι κριτικοί δεν κατάφεραν να φωτίσουν. Βλέπε και, Μινούτσι, Μαρία, Πάολα., ‘Μια πρώτη ανάγνωση της «Μαρίας Νεφέλης» του Ελύτη,’ Περιοδικό ‘Χάρτης’, Νοέμβριος 2021, Διαθέσιμο στο: Μια πρώτη ανάγνωση της «Μαρίας Νεφέλης» του Ελύτη / Πάολα Μαρία Μινούτσι – Χάρτης (hartismag.gr) Σημαντική ήσαν και παραμένει η κατά βάση γλωσσική και όχι στενά φιλολογική προσέγγιση του Κώστα Κουτσουρέλη, με τίτλο ‘Ο σατιρικός Ελύτης. Τέσσερεις προτάσεις για τη «Μαρία Νεφέλη»…ό.π. Τα «σπάνια επιφωνήματα» που εντοπίζει στην ‘Μαρία Νεφέλη’ δεν υπάρχουν στις ποιητικές συλλογές του Δημήτρη Παπαστεργίου. Από τις πλέον σύντομες μελέτες για την ‘Μαρία Νεφέλη’ είναι η ακόλουθη. Ρούσκα, Βασιλική., ‘Μαρία Νεφέλη, ένα σκηνικό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη,’ ‘Πεμπτουσία,’ 2016, Διαθέσιμη στο: Μαρία Νεφέλη, ένα σκηνικό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη | Πεμπτουσία (pemptousia.gr)

[5] Βλέπε σχετικά, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Αντίο,’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π., σελ. 117. Αυτή η συνύπαρξη ποιητικού λόγου και γνωμικών, δεν απαντάται καθόλου συχνά στην σύγχρονη ελληνική ποίηση. Ο Δημήτρης Παπαστεργίου είναι ο κατεξοχήν ποιητής της ματαίωσης του ονείρου, όποια μορφή κι αν αυτό έχει (αν και πρωτίστως φέρει ερωτική μορφή), της διάψευσης της προσδοκίας. Σε αυτό το σημείο όμως οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Και αυτό γιατί ο ποιητής δεν ομνύει στην ‘μοιρολατρία’, ούτε και πενθεί για την γυναίκα που έφυγε μακριά και για πάντα. Αυτό που πρωτίστως τον ενδιαφέρει ως ποιητή είναι να μεταπλάσει το όποιο ‘τραύμα’ σε ποίηση (βέβαια δεν θα καταστεί και ο ‘απαρηγόρητος παρηγορητής του κόσμου’, όπως αυτο-προσδιορίζονταν ο Γιάννης Ρίτσος), την οποία και γνωρίζει πολύ καλά, προκειμένου να μπορέσει να ‘πει’ στον αναγνώστη ‘θα έρθουν και άλλες τέτοιες στιγμές. Δεν έχει σημασία. Συνέχισε’. Αυτο-προσδιοριζόμενος ως «απαρηγόρητος» ο Γιάννης Ρίτσος δεν υπονοεί κάποιο «τραύμα της ιστορίας» για να δανεισθούμε την ορολογία της Αριέλλα Άσερ, το οποίο να αποκτά τέτοιον συναισθηματικό αντίκτυπο ώστε να μην μπορεί να το διαχειρισθεί καθόλου. Ο χαρακτηρισμός που αποδίδει στον εαυτό του και μόνο σε αυτόν (θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε ενδιαφέρουσες αναλογίες μεταξύ του τρόπου που προσεγγίζει την έννοια της ευθύνης ο Γιάννης Ρίτσος και του αντίστοιχου τρόπου που το πράττει ο Κρητικός συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης), σχετίζεται με τα πολλά οικογενειακά ‘τραύματα’ τα οποία του στοίχισαν σε σημαντικό βαθμό, οδηγώντας τον στο σημείο να δηλώσει «απαρηγόρητος». Και αυτή η αίσθηση της μη-παρηγορίας προκύπτει και από το γεγονός πως δεν αφήνει εύκολα κάποιον τρίτο να διεισδύσει στα ‘ολόδικα του τραύματα’ για να τον βοηθήσει. Έτσι μένει «απαρηγόρητος» και μόνος, διαπνεόμενος όμως από μία υψηλή αίσθηση ευθύνης απέναντι στους ‘Άλλους’ και κυρίως απέναντι σε όλους όσους εκλαμβάνει ως ‘συντρόφους’: Στόχος ζωής του ποιητή (ποίηση και ζωή είναι αξεδιάλυτα στοιχεία στο ποιητικό ‘σύμπαν’ του Γιάννη Ρίτσου), γίνεται το να τους ‘παρηγορήσει’. Βλέπε σχετικά, Άσερ, Αριέλλα., ‘Απόγονοι θυμάτων και θυτών: Τραύματα της ιστορίας,’ Περιοδικό Ο Πολίτης, Τεύχος 133, 2005, σελ. 40. Η έννοια του ‘τραύματος’ συνιστά αιτία δημιουργίας και δη ποιητικής δημιουργίας, με την Ριτσική ποιητική γραφή να καθίσταται όσο περισσότερο ‘πυκνή’ (και όχι αφαιρετική), μπορεί, προκειμένου να το περιγράψει. Και ο Ρίτσος δεν θα γράψει ανοιχτά για το ‘τραύμα’, αλλά, θα αφήσει να διαφανεί ο ισχυρός αντίκτυπος του στην ζωή του και στις ‘ρημαγμένες’ ζωές των Άλλων.

[6] Ένα ποίημα στο οποίο ο Δημήτρης Παπαστεργίου δεν διστάζει να «κοινοποιήσει βασανιστικά την τραυματική εμπειρία» προς τον αναγνώστη, κατά τον Γιώργο Κόκκινο, είναι το ποίημα με τίτλο ‘Για την Κλαίρη και τον Άρη (Που σκοτώθηκαν στον σεισμό του 2020 στη Σάμο)’. Και ο ποιητής επενδύει σε μία τέτοια μνημονική στρατηγική, προκειμένου να μην αφεθούν στην λήθη τα ονόματα των δύο νεκρών. Όλα όσα πρόλαβαν να ζήσουν. Και η «τραυματική εμπειρία» του σεισμού που προκάλεσε τον θάνατο τους, μεταδίδεται «βασανιστικά», καθότι ο ποιητής συγκροτεί ένα περιβάλλον εντός του οποίου σε πρώτο πλάνο τίθενται τα συντρίμμια (σύμβολο θανάτου). Τα συντρίμμια που ‘καταπλακώνουν’ τα σώματα της Κλαίρης και του Άρη και επίσης, την ψυχή του ποιητή (να πως υπεισέρχεται στην ανάλυση μας ο όρος ‘ψυχοπλάκωμα’), ο οποίος δίνει μία υπόσχεση: «Στη λήθη την αγάπη σας δεν πρόκειται ν’ αφήσω». «Κλαίρη και Άρη, φίλοι μου, που πάτε χέρι-χέρι; φτερά γιατί στις πλάτες βγάλατε αγγέλων; γιατί αυτή σας η ματιά, η ραγισμένη, πίσω; Πως θ’ απομείνω πλακωμένος εδώ πέρα; συντρίμμι, πώς θα ζήσω, κάτω απ’ τα συντρίμμια; να περιμένω, την αγάπη να καλώ-αυτή που τόσα χρόνια μάταια φωνάζω-ξέροντας πλέον πως δεν πρόκειται να’ ρθεί. Κι όταν, μετά από καιρό, θα με απεγκλωβίσουν- γέροντα κάτισχνο, στεγνό απ’ τη μοναξιά- τα ονόματα σας θα κρατώ στα χείλη μου επάνω. Στη λήθη την αγάπη σας δεν πρόκειται ν’ αφήσω». Βλέπε σχετικά, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Για την Κλαίρη και τον Άρη (Που σκοτώθηκαν στον σεισμό του 2020 στη Σάμο),’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π., σελ. 116. Μπορούμε να κάνουμε άλλες τρεις παρατηρήσεις: Πρώτον, ο ποιητής προβαίνει σε μία ‘έξυπνη’ ή αλλιώς, σε μία επιδέξια χρήση των ερωτήσεων που δεν είναι παρά ρητορικές. Δηλαδή, δεν επιδέχονται απάντησης και απλά επιβεβαιώνουν τόσο την κακή ψυχολογική του κατάσταση όσο και την πραγματικότητα (αδόκητος θάνατος των δύο φίλων). Δεύτερον, ο Δημήτρης Παπαστεργίου αποκλίνει από τον σύγχρονο ποιητικό κανόνα, επιχειρώντας να γράψει ποίηση για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει μία φυσική καταστροφή και ειδικότερα, ένας ισχυρός σεισμός (η λέξη «συντρίμμια» είναι «αντιποιητική», κατά την Κωνσταντίνα Μισιρλιάδη/Πέραν αυτού όμως, καθίσταται απολύτως αντιπροσωπευτική του ‘πνεύματος’ που διαπερνά το ποίημα). Δεν απαντάται συχνά κάτι τέτοιο στη νεο-ελληνική ποίηση. Για παράδειγμα, δεν έχουν γραφεί ποιήματα για τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε την Τουρκία και την Συρία τον Φεβρουάριο του 2023. Και, τρίτον, εισαγάγει εντός ποιήματος τον διασκελισμό, μεταπηδώντας από στροφή σε στροφή (το ευδιάκριτο κενό προσφέρει την ευκαιρία της παύσης), «χωρίς να αφήνει ανεκπλήρωτες γλωσσικές προσδοκίες», για να παραφράσουμε την Eleanor Berry. Οι παύλες και τα σημεία στίξης επιτελούν έναν συγκεκριμένο ρόλο: Τον ρόλο που τους δίνει εκ των προτέρων ο ποιητής. Η χρήση πεζών και όχι κεφαλαίων γραμμάτων μετά από ερωτηματικό, καταδεικνύει την κακή ψυχολογική κατάσταση του ποιητή, τον οποίο δεν τον ενδιαφέρει το αν θα επιλέξει πεζά ή κεφαλαία γράμματα, αλλά να θρηνήσει για να μην ξεχάσει. Βλέπε σχετικά, Berry, Eleanor., ‘The Free Verse Spectrum,’ College English, 59, 8, 1997, σελ. 890. Κόκκινος, Γιώργος., ‘Το Ολοκαύτωμα. Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης. Θύτες και Θύματα,’ Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2015, σελ. 188. Επίσης, Μισιρλιάδη, Κωνσταντίνα., ‘Ο διασκελισμός στον Φιλύρα και στον Σεφέρη,’ Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2022, Διαθέσιμη στο: Μισιρλιάδη Κωνσταντίνα (Νάντια) (2022 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)) Ο διασκελισμός στον Φιλύρα και στον Σεφέρη (ekt.gr)

[7] Πραγματικά, δεν έχουμε συναντήσει ξανά, πολλώ δε μάλλον εντός ποιητικής συλλογής, γνωμικό σαν το «Κι εμείς θα μεταλάβουμε ξανά την Αρετή μας». Μήπως θυμίζει, έστω και ολίγον τι αόριστα, το γνωστό ‘πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα’ ναι’; Δεν θα πούμε κάτι τέτοιο. Αυτό που αντίθετα μπορούμε να υπογραμμίσουμε κινούμενοι θεωρητικά, είναι πως αυτό το γνωμικό, ‘προϊόν’ βαθιάς σκέψης, μπορεί και περιγράφει με μεγάλη ακρίβεια, την έννοια της ‘χαρμολύπης’. Που σημαίνει πως και φέρει εντός του τον χρόνο που παρήλθε και συνοδεύθηκε από κάποια αποτυχία που προξενεί θλίψη, και ανοίγεται όσο χρειάζεται, προκειμένου να διαφανεί η επιθυμία του ποιητή να συνεχίσει να ‘κυνηγά’ την Αρετή, όποια μορφή κι αν αυτή έχει, ‘παίγνιο’ που προκαλεί μεγάλη χαρά. Κι όταν την ‘μεταλάβει,’ ήτοι την αγγίξει και την αφήσει να τον επηρεάσει, θα είναι ‘πραγματικά ελεύθερος’.

[8] Βλέπε σχετικά, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π. Το ποίημα ‘Ζωή Ανδρός’, από την συλλογή ‘Ο Άστεγος της Οδού Χαμόγελων,’ μπορεί να θεωρηθεί και αυτο-βιογραφικό. Φυσικά, θα ήσαν παράλειψη το να μην γίνει ιδιαίτερη αναφορά στη συλλογή ‘Μιας Ανάσας Ποιήματα’, η οποία περιλαμβάνει μία σειρά από ποιήματα χαϊκού. Ο Δημήτρης Παπαστεργίου δεν αποφεύγει τον ‘πειρασμό’ να αναμετρηθεί κι αυτός με το συγκεκριμένο ποιητικό είδος (βλέπε και την περίπτωση του Ηλία Τσέχου, επίσης με καταγωγή από τον νομό Ημαθίας), παραδίδοντας μας ποιήματα που δεν συμπυκνώνουν απλά αλλά παράγουν νόημα, που εξυμνούν την ομορφιά της φύσης, που θέτουν στο επίκεντρο τον ισχυρό συναισθηματικό αντίκτυπο που μπορεί να προκληθεί από την ανάγνωση ενός και μόνο ποιήματος. «Ποίημα πέτρα έσπασε το μπουκάλι με τα δάκρυα». «Ιδού λοιπόν το ποίημα», θα αναφωνήσουμε και εμείς, όπως ο Εμμανουέλ Λεβινάς. Το ποίημα-«πέτρα» που δεν καθίσταται παρά «περατωμένη γλώσσα», και μπορεί και επιτελεί λειτουργίες που δεν μπορούν να επιτελέσουν δύο ψυχοθεραπευτές μαζί. Από την στιγμή όπου ωθεί στο ξέσπασμα ωσάν ‘κλειδί’ που ξεκλειδώνει τον ‘κλειστό’ συναισθηματικό κόσμο του ατόμου, δεν χρειάζεται να ειπωθεί (απουσία λόγου), και να γραφεί οτιδήποτε άλλο. Αρκεί αυτό. Βλέπε σχετικά, Λεβινάς, Εμμανουέλ., ‘Πάουλ Τσέλαν: Από το Είναι στο Άλλο,’ Μετάφραση: Ελευθεράκης, Δημήτρης. Θεώρηση Μετάφρασης: Γιαννής, Ευστάθιος. ‘French Philosophy,’ Διαθέσιμο στο: Levinas-Paul-Celan.-Apo-to-einai-sto-allo.pdf (frenchphilosophy.gr) Και, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Το Φως ως Σφενδόνη,’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π., σελ. 95. Θεωρούμε πως οι διάφοροι κριτικοί ποίησης και λογοτεχνίας, θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν στις αναλύσεις τους το φιλοσοφικό έργο του Εμμανουέλ Λεβινάς, για τον οποίο η ποιητική του Πάουλ Τσέλαν, ακόμη και αν δεν εμπεριέχει εντός της τον ‘Άλλον’, θα σπεύσει να τον ‘κατασκευάσει’ προκειμένου να προκύψει ο διά-λογος που δεν εκκινεί από το ‘γιατί’ αλλά από το ‘πως φθάσαμε εδώ’.

[9] Βλέπε σχετικά, Παπαστεργίου, Δημήτρης., ‘Μια ντουζίνα χαμόγελα,’ Συγκεντρωτική Έκδοση ‘Οκτώηχος της Αχανούς…ό.π., σελ. 57. Τι εκλείπουν δραστικά από τις ποιητικές συλλογές του Δημήτρη Παπαστεργίου; Ότι ο D. Ricks στην πολύ ενδιαφέρουσα όσο και πρωτότυπη μελέτη του για την σχέση του Γιάννη Ρίτσου με τον Όμηρο, ονομάζει «περιθωριακά πρότυπα». Τα πρόσωπα που θα συναντήσουμε στις ποιητικές του συλλογές φέρουν μία ιδιαίτερη ‘αίγλη’ καθώς έχουν δει και έχουν ζήσει πολλά και γνωρίζουν πως να μετατρέπουν μία λέξη και ένα οπτικό ερέθισμα, σε επίδειξη αγάπης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η μορφή του πατέρα. Βλέπε σχετικά, Ricks, D., ‘Ρίτσος-Όμηρος. Ένας ποιητικός διάλογος,’ Δωδώνη-Φιλολογία, Τόμος Εικοστός Δεύτερος, 1993, σελ. 59. Η σπαρακτική παράκληση της Σιμόν Βέιλ, δεν ‘χωρά’ εύκολα εντός ποιήματος: «Πατέρα, διαχώρισε αυτό το σώμα και αυτή την ψυχή από μένα για να φτιάξεις από αυτά πράγματα δικά σου, και μην αφήσεις τίποτε από μένα αιώνια εκτός από αυτόν τον διαχωρισμό».

[10] Αναφέρεται στο: Λεβινάς, Εμμανουέλ., ‘Πάουλ Τσέλαν: Από το Είναι στο Άλλο…ό.π, σελ. 178. Στους φίλους (Παύλος Παρασκευαϊδης), το ποίημα προσφέρεται, δωρίζεται, ‘από καρδιάς’.