Δημιουργική γραφή, όρια και δυνατότητες: συμβουλές προς επίδοξους συγγραφείς

pen-black

  1. Προλογικά

Τα τελευταία χρόνια, όλο και πιο εμφατικά, παρατηρείται ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ελληνική κοινωνία για τη δημιουργική γραφή (creative writing) και την ανάπτυξη δεξιοτήτων δημιουργικής έκφρασης που αντανακλάται στην αλματώδη αύξηση των σεμιναρίων, μεταπτυχιακών προγραμμάτων και ημερίδων που διοργανώνονται από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς με την εν λόγω θεματική. Ένα ακόμα ενδεικτικό στοιχείο της εντεινόμενης δίψας πολλών Ελλήνων για τη συμμετοχή και την παρακολούθηση τέτοιων προγραμμάτων είναι και η τάση που διαφαίνεται στη διδακτική των φιλολογικών μαθημάτων και των νέων Προγραμμάτων Σπουδών να ενσωματώσουν στην παιδαγωγική διαδικασία τη δημιουργική γραφή και μάλιστα αναγνωρίζοντας ότι αποτελεί σημαντική μέθοδος επίτευξης των μαθησιακών στόχων. Έτσι, το σύγχρονο σχολείο δείχνει να αφουγκράζεται τη γενικότερη τάση της κοινωνίας και της επιστημονικής κοινότητας, αξιοποιώντας τις δημιουργικές δραστηριότητες παραγωγής λόγου ως βασικό εργαλείο διδακτικής των γνωστικών αντικειμένων της Λογοτεχνίας και Νεοελληνικής Γλώσσας, εφόσον οι εμπλεκόμενοι φορείς και στελέχη της εκπαίδευσης έχουν πειστεί για τα οφέλη της στη συναισθηματική και νοητική ωρίμανση των μαθητών.

Όμως, τι είναι η δημιουργική γραφή και σε τι αποσκοπεί ένας ενήλικας για παράδειγμα μέσα από τη συμμετοχή του σε ένα τέτοιο επιμορφωτικό πρόγραμμα; Το ερώτημα δεν είναι εύκολο να απαντηθεί, τουλάχιστον ως προς το δεύτερο σκέλος του, καθώς δεν έχουν γίνει συστηματικές έρευνες για τα κίνητρα των συμμετεχόντων, παρόλο που η σύγχρονη έρευνα αρχίζει να συνειδητοποιεί την ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση του φαινόμενου. Πιθανότατα, απευθύνεται σε μορφωμένο μάλλον κοινό, συχνά με σπουδές σχετικές με το αντικείμενο, που άπτονται δηλαδή το γενικότερο φάσμα των ανθρωπιστικών επιστημών, αν και δεν είναι απαραίτητο. Αναμφίβολα, η συμμετοχή σε ένα τέτοιο πρόγραμμα αποτελεί σε πρώτο επίπεδο έναν τρόπο ενδελεχούς μελέτης της «κατασκευής» των λογοτεχνικών έργων ή καλύτερα τη μελέτη-αποκωδικοποίηση των τεχνικών που γνωστοί και καταξιωμένοι συγγραφείς στον λογοτεχνικό κανόνα, χρησιμοποιούν στα έργα τους, για να διαμορφώσουν το αισθητικό τους όλον. Σε δεύτερο χρόνο, τα προγράμματα αυτά επιδιώκουν την άσκηση των επιμορφούμενων σε αυτές τις τεχνικές ή και την υπέρβαση τους μέσω της αξιοποίησης των δικών τους δημιουργικών ικανοτήτων, οι οποίες έτσι οξύνονται και αναπτύσσονται. Επιπλέον, είναι ένα εργαλείο αυτογνωσίας, αυτοέκφρασης και ενδοσκόπησης, όφελος που προσφέρει η ενασχόληση με κάθε μορφή τέχνης είτε οδηγήσει σε μια πιο συστηματική ενασχόληση με τη λογοτεχνία είτε όχι.

Άρα, μπορούμε σε αυτό το σημείο να διακρίνουμε σπουδαστές του αντικειμένου που αισθάνονται ότι έχουν μια σχετική έφεση, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις αναζητούν κίνητρα για να γράψουν συστηματικότερα και σε άλλες επιδιώκουν μια επιβεβαίωση της κλίσης τους και ένα είδος συμβουλευτικής καθοδήγησης από κάποιον πιο έμπειρο. Ωστόσο, δεν λείπουν και περιπτώσεις συγγραφέων με σχετική πορεία στον χώρο, οι οποίοι αναζητούν έναν διακριτικό τρόπο προβολής και γνωριμίας με καταξιωμένους δημιουργούς.

Έτσι, οι ασκήσεις δημιουργικής γραφής στοχεύουν στην ενεργοποίηση και όξυνση των δημιουργικών κλίσεων μέσω της παραγωγής γραπτού λόγου, καθώς οι σπουδαστές εξοικειώνονται με τη λογοτεχνική παράδοση και με τον ιδιαίτερο κώδικα-ορολογία της επιστήμης που μελετά τη λογοτεχνία. Αυτή η ενδελεχής μελέτη και άσκηση είναι κάτι δεδομένο για όσους ασχολούνταν με τις εικαστικές τέχνες ή την υποκριτική, αλλά για την περίπτωση της λογοτεχνίας δεν ήταν αυτονόητη, ούτε και συνηθισμένη. Οι περισσότεροι, δηλαδή λογοτέχνες δεν έχουν απαραίτητα φιλολογικές σπουδές, αν και δεν πρέπει να λησμονούμε ότι είναι επαρκείς αναγνώστες και έχουν μελετήσει σε βάθος τη λογοτεχνία. Τα σεμινάρια, λοιπόν, δημιουργικής γραφής επιτελούν αυτή τη διαδικασία εξοικείωσης του σπουδαστή με τους κανόνες της λογοτεχνίας, ειδικά αν προέρχεται από άλλους χώρους, επιταχύνοντας και συστηματοποιώντας τα στάδια κατανόησης της.

Αν και τα κίνητρα είναι, λοιπόν, ποικίλα, το βέβαιο είναι ότι σχετικά σύντομα η δημιουργική γραφή συνδέθηκε -και λογικά συνδέθηκε- με τον όρο «φιλαναγνωσία», αλλά σταδιακά αυτονομήθηκε. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι και οι δύο έννοιες αποσκοπούν στην άσκηση της ενεργητικής ανάγνωσης και της αισθητικής καλλιέργειας, καθώς είναι απαραίτητο εφόδιο ενός επίδοξου λογοτέχνη, σε όποιο είδος λογοτεχνικής γραφής και αν δραστηριοποιείται. Δημιουργική γραφή και φιλαναγνωσία, τόσο σε επίπεδο επιμόρφωσης ανηλίκων, όσο και ενηλίκων, έχουν και πρέπει να έχουν τον κοινό στόχο της καθοδήγησης των συμμετεχόντων σε μια βαθύτερη κατανόηση των ιδιαίτερων κανόνων της λογοτεχνίας ως τέχνης και την ευαισθητοποίηση του επιμορφούμενου να προσεγγίζει ερμηνευτικά τα λογοτεχνικά κείμενα. Νομίζω, όμως, ότι ο αναγνώστης που κατατρύχεται από άσχημες αναμνήσεις και αισθήματα ανίας του σχολικού παρελθόντος του, μπορεί να ηρεμήσει, καθώς οι προσεγγίσεις των έργων δεν θυμίζουν σε τίποτα την ανιαρή μέχρι επώδυνου θανάτου μέθοδο αποστήθισης τίτλων και τον εντοπισμό ενοτήτων σε κείμενα μέσα από «λυσάρια» του εμπορίου. Αυτό δεν είναι συνιστά ούτε επιστημονική μέθοδο ανάλυσης σε επίπεδο φιλολογικής επιστήμης, ούτε σε επίπεδο παιδαγωγικής και πολύ περισσότερο δεν αποτελεί δημιουργική δραστηριότητα.

Τι είναι, επομένως, βέβαιο; Κάθε μορφή τέχνης, όπως και η λογοτεχνία, έχει τις τεχνικές της και τους κανόνες της, αλλά η κατάκτηση του κώδικά της δεν σημαίνει ότι θα κάνει κάποιον δημιουργό, όπως το ίδιο συμβαίνει με τις εικαστικές τέχνες. Το τι θα ορίσει κανείς ως δημιούργημα αφορά πρωτίστως τον ίδιο και αυτό αλλάζει ανά εποχή, πολιτισμικές συνθήκες και συγγραφική πρόθεση. Μπορεί κάποιος να γίνει ικανός τεχνίτης ή γνώστης-ειδήμων στις τεχνικές μίας τέχνης, αλλά δεν σημαίνει ότι έχει το περίσσευμα ενέργειας, τα αποθέματα ψυχικής αντοχής για επίπονη προσπάθεια και την ανάγκη για έκφραση μέσω της λογοτεχνίας που θα τον οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας προσωπικής φωνής.

Συνεπώς, ακόμα και από τον πλέον δύσπιστο, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η δημιουργική γραφή κάθε ειδολογικής κατηγορίας είναι μια οδός αυτογνωσίας, αυτοέκφρασης και αυτοβελτίωσης που ακόμα και αν δεν σε οδηγήσει στο να γίνεις ένας εκκολαπτόμενος δημιουργός, γίνεσαι ένας επαρκής αναγνώστης που διαβάζει ενεργητικά και όχι παθητικά. Η δημιουργική γραφή, αναμφίβολα, δίνει νέα όρια στη χρήση της γλώσσας και αναπροσδιορίζει τις δυνατότητες επικοινωνίας του ομιλούντος και γράφοντος, με άξονα ένα συγκεκριμένο γλωσσικό σύστημα αναφοράς.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αυτό το άρθρο αποσκοπεί σε μια εισαγωγική κατάταξη προτεραιοτήτων και γενικών συμβουλών γύρω από το αντικείμενο της δημιουργικής γραφής και τη λογοτεχνική έκφραση. Πάντως, γράφοντας για μια μορφή τέχνης και για τον τρόπο που θα ενεργοποιήσει κανείς δημιουργικές ικανότητες, δεν μπορεί να περιχαρακωθεί πίσω από έναν ξύλινο και «επιστημονικότροπο» λόγο. Θεωρώ ότι θα ήταν αναντίστοιχο σε σχέση με το θέμα μας. Άρα, οι όποιες παραινέσεις-γενικές οδηγίες που ακολουθούν, αποτελούν πρακτικές προτάσεις εξάσκησης-καλλιέργειας που απευθύνονται σε αρχάριους (ή και όχι τόσο αρχάριους), προσπαθώντας να μην ξεχνάμε ότι στόχος είναι να ανακαλύψουμε τις δημιουργικές μας δυνατότητες. Υπενθυμίζω ότι ακόμα και αν υποθέσουμε ότι τα βήματα είναι συγκεκριμένα, ο τρόπος κατάκτησής τους δεν είναι καθορισμένος και απαιτεί τη δική σας προσωπική σφραγίδα, για να επιτευχθούν η δημιουργική/γλωσσική ευελιξία και προσαρμοστικότητα που χρειάζεται ένας λογοτέχνης, για να φτάσει σε μια προσωπική αισθητική.

 

  1. Συμβουλές που επιτρέπεται να ακολουθήσεις και ενδέχεται να απορρίψεις

Είναι σαφές ότι κάθε λογοτεχνική απόπειρα βασίζεται στην εμβριθέστερη και πολυδύναμη γλωσσική προσαρμοστικότητα, άρα απαραίτητο προσόν και εφόδιο είναι η μελέτη και συνεχής άσκηση στη γλωσσική έκφραση. Θυμάστε τη διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας και Έκφρασης στο σχολείο περί προσαρμογής του ομιλητή στην κοινωνική περίσταση και τις συνθήκες επικοινωνίας πομπού-δέκτη;

Συγκεκριμένα, παρατηρούμε στην καθημερινότητα ότι αλλιώς μιλά κανείς στον εργοδότη του για το ενδεχόμενο αύξησης –η ευγλωττία δεν αποτελεί, σε αυτή την περίπτωση τουλάχιστον, διασφάλιση επιτυχίας-, αλλιώς ζητάει από τον μαθητή του ένας δάσκαλος να είναι συνεπής, διαφορετικά επικοινωνεί τηλεφωνικά με τη σύζυγό του ένας συναχωμένος ασφαλιστής (πολύ διαφορετικά αν είναι στο διπλανό δρόμο, αν είναι στην άλλη μεριά της χώρας, αν είναι νιόπαντρος, αν έχει παράλληλη σχέση και θέλει διαζύγιο) και αλλιώς αν γράφει επιστολή στην αρραβωνιαστικιά του από το μέτωπο ένας στρατιώτης το 1940 με καταγωγή από την επαρχία, για παράδειγμα το Καρπενήσι, απόφοιτος δημοτικού. Κάθε αλλαγή στις υπάρχουσες συνθήκες σημαίνει και διαφορετική εκφορά λόγου. Συνεπώς, ο συγγραφέας οφείλει να γνωρίζει κάθε δυνατή γλωσσική πραγματικότητα και να προσαρμόζεται ικανοποιητικά σε αυτή.

2.1 Καίρια ερωτήματα ως εισαγωγή στη δημιουργική γραφή και αυτοέκφραση

Κάθε σπουδαστής ή επίδοξος συγγραφέας σύντομα έρχεται ή οφείλει να έρθει αντιμέτωπος με συγκεκριμένα ερωτήματα που η θέση και στάση του απέναντί τους θα επηρεάσει και την πορεία του. Αναφέρω, λοιπόν, ορισμένα από αυτά ως μια αρχική προετοιμασία ενός ατόμου στην επίπονη, αν και ανταποδοτική προσπάθειά του να παραγάγει λογοτεχνία ή έστω να δοκιμάσει να γράψει δημιουργικά.

Τα πρώτα ερωτήματα: (τις βέβαιες απαντήσεις αφήστε τις για μετά τα βραβεία της Ακαδημίας)

α) Πρώτη ερώτηση (η σπαζοκεφαλιά): Τι είναι αυτό που προσδιορίζει ένα κείμενο, ένα είδος γραπτού λόγου ως λογοτεχνικό; (Αναφέρομαι στην περιβόητη έννοια της «λογοτεχνικότητας»)

Μερικές πρώτες σκέψεις-προτάσεις προς συζήτηση περί λογοτεχνικότητας:

  • Η λογοτεχνία ως τέχνη έχει κανόνες, αλλά δεν έχει όρια.
  • Το λογοτεχνικό έργο είναι μια ιδιότυπη μορφή λόγου, ένα είδος επικοινωνίας χωρίς σαφή και συγκεκριμένο παραλήπτη που μπορεί να εμπεριέχει όλες τις άλλες δομές έκφρασης, αλλά αποτελεί από μόνο του ένα δυναμικό μήνυμα με δυνατότητες αυτοτέλειας και σημασιολογικής επέκτασης. Διαθέτει αυταξία, ενώ αυτοπροσδιορίζει και αναπροσδιορίζει τα επικοινωνιακά του όρια και τις νοηματικές του σημάνσεις.
  • Το λογοτεχνικό έργο κινητοποιεί ποικιλότροπα τον δέκτη, νοητικά και συναισθηματικά, απαιτώντας τη συνεχή και πολυεπίπεδη πνευματική επαγρύπνησή του.
  • Το λογοτεχνικό έργο είναι αυτοδύναμη μονάδα με μορφή και περιεχόμενο σε αλληλεξάρτηση. Κάθε αλλαγή σε ένα στοιχείο του το αλλάζει συνολικά και το μετατρέπει σε ένα άλλο λογοτεχνικό έργο. Κάθε ανάγνωση οφείλει να είναι δημιουργική, αλλά ποτέ παρανάγνωση. Το κείμενο που γράφουμε ή διαβάζουμε συστήνεται μόνο του και οδηγεί μόνο του στην ερμηνεία/αποκωδικοποίηση. Η επικοινωνία με αυτό και η δυναμική της διαλεκτικής που αναπτύσσεται ανάμεσα σε συγγραφέα και έργο, όπως και συγγραφέα και αναγνώστη είναι μοναδική, γιατί μοναδικό είναι τόσο το έργο, όσο και το πρόσωπο που γράφει ή διαβάζει ενεργητικά.
  • Η λογοτεχνικότητα μετατρέπει το συγχρονικό σε διαχρονικό, το πραγματικό σε υπεραισθητό, το φανταστικό σε βιώσιμο, το υποκειμενικό σε αντικειμενικότροπα εφικτό.
  • Η λογοτεχνικότητα ορίζεται μέσα από την αίσθηση πληρότητας έκφρασης ενός υποκειμένου που δημιουργεί με τη δική του γραφή συνθήκες πληρότητας έκφρασης στον εν δυνάμει αναγνώστη του. Είναι μια συγκοινωνιακή δικτύωση προσωπικοτήτων μέσα από ένα γλωσσικό σύστημα που δοκιμάζεται στα όρια του μέσα στο έργο.

Προτεινόμενη δραστηριότητα οικείωσης της «λογοτεχνικότητας»: Διάβασε προσεκτικά τις παραπάνω απόψεις (τρομακτικές και μη) και προσπάθησε σε 100 περίπου λέξεις να διατυπώσεις τη δική σου θέση για την καθεμία, σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνεσαι το νόημά τους)

Έτσι, χωρίς πολλά λαχανιάσματα, ελπίζω, προχωράμε στα επόμενα κρίσιμα ερωτήματα γύρω από τη λειτουργία της δημιουργικής γραφής που θα σε απασχολήσουν στα πρώτα βήματα ή άλματα:

β) Δεύτερη ερώτηση (οδός ασκητικής άσκησης): Γιατί κάποιος να ξοδέψει, να δαπανήσει, να επενδύσει εργατοώρες από την καθημερινότητά του, για να γράψει; Τι είναι αυτό που ωθεί ένα υποκείμενο στη δημιουργική γραφή και τι κίνητρο τον οδηγεί στη λογοτεχνική έκφραση;

Η απάντηση είναι προσωπική, αν και μπορώ να βοηθήσω με κάποιες εξ αποκλεισμού απαντήσεις:

α) δεν είναι η πιθανότητα μια σταθερής εργασιακής προοπτικής.

β) δεν είναι η ανάγκη να πλουτίσει σίγουρα και γρήγορα (ίσως, η πιο άκαιρη απάντηση στην ιστορία της λογοτεχνίας): Παρακαλώ, αν δεν γράφετε μυθιστορήματα του φανταστικού στην αγγλική και έχετε επαφές με Χόλυγουντ, μην λογαριάζετε πως είστε η Ρόουλινγκ. Δεν αποθαρρύνω, διαμορφώνω το πλαίσιο συζήτησης).

γ) για τη γρήγορη διασημότητα: Υπάρχουν καλές σχολές υποκριτικής, φωτομοντέλων –αν ανταποκρίνεστε στα κριτήρια ύψους- και ορθοφωνίας στην Αθήνα, μπορώ να σας παραπέμψω εκεί. Στη χειρότερη περίπτωση κάνει και ένα εργαστήριο δημοσιογραφίας.

Προτεινόμενη δραστηριότητα αυτοεξέλιξης: Ανέπτυξε σε 200 περίπου λέξεις –το όριο ενδεικτικό και όχι περιοριστικό- τα κίνητρα που σε οδηγούν να γράψεις λογοτεχνία.

γ) Τρίτη ερώτηση (ο πονοκέφαλος της προσωπικής λίστας): Ποιοι συγγραφείς –ποιητές, πεζογράφοι, δραματουργοί- και ποια συγκεκριμένα έργα αποτελούν για σένα τον ορισμό του συγγραφέα και της λογοτεχνικής έκφρασης;

Σημείωση: Το να γνωρίζεις τι θαυμάζεις και ποιον είναι σωτήριο στα πρώτα βήματα, γιατί σε βοηθά να καταλάβεις ποιος είναι ο στόχος σου, τι είδους κείμενα και είδη σου ταιριάζουν ή θα ήθελες να σου ταιριάζουν και μετά τις πρώτες προσπάθειες να αντιληφθείς ευκολότερα, αν κάτι που έχεις δημιουργήσει παραπέμπει περισσότερο από ό,τι θα ήθελες στα πρότυπά σου.

Προτεινόμενη δραστηριότητα διαμόρφωσης του προσωπικού σου λογοτεχνικού κανόνα: Εξήγησε συνοπτικά, έστω νοερά, τους λόγους που θεωρείς έναν Έλληνα ή ξένο δημιουργό ταλαντούχο λογοτέχνη και ένα συγκεκριμένο έργο τους σημαντικό λογοτεχνικό έργο.

 

δ) Τέταρτη ερώτηση (ο εφιάλτης της ψυχανάλυσης): Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σου για το τι μπορεί να αντιμετωπίσεις στην προσπάθειά σου να εκφραστείς δημιουργικά;

 

Σημείωση: Ό,τι και αν απαντήσει κανείς είναι μάλλον σωστό και σχεδόν βέβαιο ότι τελικά αργά ή γρήγορα θα το αντιμετωπίσει μέσα στη συγγραφική του πορεία (έλλειψη έμπνευσης, κόπωση, αντιμετώπιση βιωμάτων και απωθήσεων του παρελθόντος, πιθανή απόρριψη του αποτελέσματος από τους οικείους, ευθεία αναφορά σε λογοτεχνικά πρότυπα, βαρετό αποτέλεσμα στην ανάγνωση, εκφραστικές αδυναμίες, αλλαγή διάθεσης κατά στιγμές και περιόδους απέναντι στο κείμενό σου κ.α.).

Στο ακόλουθο υπο-ερώτημα, σε προκαλώ, μην απαντήσεις θετικά, είναι ερώτηση παγίδα.

Πιθανότατα, γι’ αυτό θέλησες εξαρχής να προσπαθήσεις να γράψεις, έτσι δεν είναι; Κάποια σκοτεινή και υπόκωφη τάση προς αυτοτιμωρία;;;;

 

ε) Πέμπτη ερώτηση (η ώρα του νάρκισσου): Ποια θεωρείς ότι είναι η κυριότερη αρετή σου που θα σε βοηθήσει στη συγγραφική σου προσπάθεια; (για παράδειγμα η φιλαναγνωσία σου και η βαθιά γνώση της λογοτεχνικής παράδοσης, η υπομονή σου, το πείσμα σου, η εκφραστική σου πληθωρικότητα, το χιούμορ, οτιδήποτε).

2.2. Προχωράμε, λοιπόν, στις πρακτικές οδηγίες επιβίωσης απέναντι στον τρόμο της λευκής σελίδας:

α) Η σημασία να παρατηρείς: Κάθε επίδοξος συγγραφέας και γενικότερα καλλιτέχνης παρατηρεί τα πάντα και όταν κουραστεί με την παρατήρηση, παρατηρεί από την αρχή τα πάντα. Μην απελπίζεστε, δεν θα γίνετε ξαφνικά Σέρλοκ, δεν είναι αναγκαίο να δει κανείς την κόκκινη κλωστή πίσω από την κουρτίνα και κάτω από την παντόφλα, για να λύσει το μυστήριο του φόνου νεαρού που βρέθηκε πνιγμένος στο σαλόνι με γλυκό κυδώνι στο λαιμό. Κάθε μέρα που παρατηρούμε γύρω μας, οξύνουμε τις αντιληπτικές μας ικανότητες. Μοιάζει λίγο με το ξαφνικό σκοτάδι. Στην αρχή τρομοκρατείσαι, αλλά μετά από λίγο διακρίνεις σταθερά, όλο και περισσότερα μέσα στο δωμάτιο.

Μαθαίνουμε να προσέχουμε τον τρόπο που πέφτει το φως πάνω στο μάγουλο του βρέφους, τη σκίαση μιας γερασμένης επιδερμίδας σε σύγκριση με μιας παιδικής, το βάζο της γιαγιάς στο λευκό τραπεζομάντηλο, τις παύσεις ενός λαχανιασμένου και ενός μεθυσμένου, την αμηχανία μιας ερωτευμένης νεαρής μπροστά στον ερωτικό της σύντροφο, τη γραβάτα του διευθυντή και τις νευρικές επιδιορθώσεις του κάθε φορά που κάνει παρατήρηση στο προσωπικό, τα νερά της βροχής και τον ήχο της υδρορροής. Όλα είναι χρήσιμη ύλη, όλα είναι εν δυνάμει υλικό γραφής.

Σημείωση: Στην αρχή είναι κουραστικό, αλλά ο ενθουσιασμός που δημιουργείται από τις τόσες ανακαλύψεις της καθημερινότητας, θα σας δώσουν το αναγκαίο κουράγιο να συνεχίσετε.

Προτεινόμενη μέθοδος: Εξοπλιστείτε με ένα μικρό μπλοκ και ένα στυλό, κρατώντας σημειώσεις από τις καθημερινές σας περιπέτειες. Χρώματα, σχήματα, πρόσωπα, ρούχα καταγράψτε τα. Για τους πιο εργατικούς συστήνω να φτιάξετε λίστες με κατηγορίες που θα σημειώνετε τα πιο ενδιαφέροντα της εβδομάδας.

 

β) Ο δημιουργός ως επαρκής αναγνώστης: Ο λογοτέχνης δεν αρκεί να παρατηρεί, άρα να ζει σε μια κοινωνία, αλλά ως δημιουργός χρειάζεται πνευματική τροφή και άσκηση. Μπορεί να είσαι ακοντιστής, αλλά το δεξί χέρι δεν είναι το μόνο που χρειάζεται γυμναστική. Επομένως, διάβασμα και πάλι διάβασμα. Πρωτίστως, λογοτεχνία κάθε είδους, αλλά και κάθε είδος γραπτής έκφρασης είναι σημαντικό (εφημερίδες, επιστημονικές μονογραφίες, blog). Μαθαίνει κανείς από τα προτερήματα και τα ελαττώματα των άλλων, γιατί ασκείται να προσδιορίζει τι θεωρεί εκείνος προτέρημα και ελάττωμα. Χρειάζεται σταδιακά να γνωρίσει και να επεξεργαστεί με το δικό του προσωπικό αισθητήριο ό,τι σημαντικό έχει γραφτεί στη λογοτεχνική παράδοση της χώρας του και της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

 

Ειδικότερες οδηγίες προς αποφυγή αναγνωστικής δυσπεψίας:

  • Όχι λαιμαργία στο διάβασμα

Δεν χρειάζεται να καταπίνετε σελίδες με το κιλό, είναι σημαντικό να προλάβετε να τις χωνέψετε κιόλας. Την επόμενη φορά που έχετε απορία για το τι σημαίνει μια λέξη, αναζητήστε απάντηση σε ηλεκτρονικό ή έντυπο λεξικό. Αναρωτηθείτε, για παράδειγμα, για το τι εκφραστικό σχήμα χρησιμοποιεί ο τάδε ποιητής που σας κίνησε την περιέργεια. Ποια λογοτεχνική σχολή προσδιορίζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία εντοπίσατε σε δύο ή περισσότερα έργα συγγραφέων ίδιας περιόδου. Ποιο είδος ποίησης και ποιο είδος στίχου χρησιμοποιεί ρεφρέν, ομοιοκαταληξία; Εντοπίστε το μέτρο σε ένα ποιητικό κείμενο που σας έκανε εντύπωση ο ρυθμός του. Μάθετε, ανακαλύπτοντας και κρατήστε δικές σας σημειώσεις, δημιουργώντας σταδιακά μια δική σας, συνοπτική εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας, επισημαίνοντας τα ανάλογα παραδείγματα από τα διαβάσματά σας. Έτσι, δεν μαθαίνετε μόνο τρόπους και τεχνικές, αλλά διαμορφώνετε τον δικό σας αισθητικό κανόνα και ταξινομείτε τα εργαλεία που σας ταιριάζουν.

  • Διαβάστε κλασική λογοτεχνία.

Μπορείτε και σε μετάφραση, αν δεν είναι εφικτό στο πρωτότυπο, όταν πρόκειται για ξενόγλωσσα έργα. Γενικά, μελετήστε έργα του λογοτεχνικού κανόνα που κέρδισαν την υστεροφημία. Δείτε το σαν μια έτοιμη λίστα με ωφέλιμες πνευματικές τροφές. Μπορεί να σας ταιριάζουν, μπορεί και όχι. Μπορεί να σας αρέσουν, μπορεί και όχι. Μην πιέσετε τον εαυτό σας να σας συγκλονίσουν, δεν προσβάλετε κανέναν με το να διαμορφώνετε την άποψή σας. Από την άλλη, μη βγάζετε βιαστικά συμπεράσματα και μη θεωρείτε τις αρχικές εκτιμήσεις σας θέσφατα. Κάποια κείμενα, συνήθως, τα σπουδαιότερα, θέλουν χρόνο για να τα οικειωθείτε και να τα συναντήσετε. Διανύστε τη μισή απόσταση και μην απαιτείται να σας μιλήσουν στα δικά σας βιώματα, ούτε να περιμένετε από την αρχή να σας σαγηνεύσουν. Η λογοτεχνία είναι τέχνη της υπομονής, της αργής ωρίμανσης. Δώστε τον αναγκαίο χρόνο στον διάλογό σας με τα κλασικά έργα, είναι σε κάθε περίπτωση ευεργετικά για τη δημιουργική σας διαμόρφωση και εξέλιξη.

Εμβαθύνετε στη γλώσσα του Παπαδιαμάντη, τη δημοτική και τον ρυθμό της σολωμικής ποίησης, τις αφαιρέσεις του Κάφκα, την αναλυτική γραφή του Φλωμπέρ, τον ιμπρεσιονισμό του Ζολά, τη χρήση του χρόνου στον Προυστ, τον υπόγειο λυρισμό της περιγραφής στον Μαρκές, την ιδιότυπη ειρωνεία του Καβάφη, τον σαρκασμό του Καρυωτάκη, την εσωτερικότητα της ποίησης της Ντίκινσον. Όλα τα εφόδια αυτά είναι όπλα στη δημιουργική φαρέτρα σας.

Προτεινόμενη μέθοδος: Σε ένα μπλοκ ή σε ένα αρχείο στον υπολογιστή σας κρατήστε σημειώσεις για ό,τι διαβάζετε. Σημειώστε θετικά και αρνητικά που εντοπίζετε ως αναγνώστες. Καταγράψτε πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο που παρουσιάζονται τα βασικά γεγονότα, σκέψεις, συναισθήματα και ποιοι τα βιώνουν. Αυτές οι λίστες σας βοηθούν να θεμελιώνετε τη δική σας αισθητική και να παίρνετε ιδέες για το πόσες επιλογές υπάρχουν για τη διαχείριση μιας ιστορίας και με τι αισθητικές συνέπειες. Έπειτα, προσέξτε, ειδικά στην ποίηση, τη χρήση και τον χρόνο των ρημάτων, τη σημασία των εικόνων, τον αριθμό και τη θέση των επιθέτων, τη σύνδεση των στίχων και των προτάσεων, τα σημεία στίξης. Κάποια στιγμή οι σημειώσεις αυτές θα αποτελέσουν πολύτιμα υλικά στις δικές σας προσπάθειες.

 

γ) Οι τρεις συντελεστές θεμελίωσης μιας ιστορίας: Κάθε ιστορία, σε όποιο είδος λογοτεχνικής γραφής, όσο αποδομημένη και αν είναι, οφείλει να ενέχει με τον δικό της τρόπο, τρεις απαντήσεις σε τρεις σημαντικές ερωτήσεις: Που; Πότε; Ποιος;

Η σύνδεση των τριών αυτών παραγόντων είναι θεμελιακής σημασίας και αποτελεί αφετηριακή εργασία του συγγραφέα, ειδικότερα αν αναφερόμαστε σε πεζό και θεατρικό λόγο. Κάθε επιλογή να συγκεκριμενοποιήσει ή να αποκρύψει στοιχεία που σχετίζονται με αυτούς τους δείκτες έχει όχι μόνο σημασιολογικό, αλλά και αισθητικό αντίκτυπο στο έργο του και στη σχέση του κειμένου με τους αναγνώστες.

  • Μια μικρή ματιά στη θεωρία της λογοτεχνίας (υπομονή…)

Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να επισημάνουμε δύο βασικές αρχές της λογοτεχνικής θεωρίας, τις οποίες ένας συγγραφέας χρειάζεται να μελετήσει, όπως ένας ζωγράφος ασκείται στους κανόνες του ελεύθερου σχεδίου με μολύβι ή κάρβουνο. Αναφερόμαστε, δηλαδή, σε βασικές αρχές, όχι εξειδικεύσεις και τεχνικές τελειομανή.

Να επισημάνω ότι στόχος δεν είναι να προχωρήσουμε σε ένα συνοπτικό μάθημα θεωρίας της λογοτεχνίας και αφηγηματολογίας ή μελέτης των λογοτεχνικών ειδών. Κάτι τέτοιο ξεπερνά τα όρια και τις δυνατότητες του συγκεκριμένου άρθρου, το οποίο επικεντρώνεται στη χαρτογράφηση σταδίων και οδηγιών οικείωσης της λογοτεχνικής γραφής. Είναι λογικό ότι τόσο ένας ερευνητής της λογοτεχνίας, όσο και ένας λογοτέχνης έχουν το κοινό γνώρισμα της μελέτης των αφηγηματικών τρόπων, τεχνικών και ειδολογικών κατηγοριών της λογοτεχνίας. Στο τέλος του κειμένου, άλλωστε, σας παραπέμπω σε βασικά εγχειρίδια θεωρίας, ανάμεσα σε πολλά και αξιόπιστα, για να ξεκινήσετε.

Ως αφετηρία να τονίσουμε, απλώς, ότι ο χρόνος της αφήγησης δεν ταυτίζεται με τον χρόνο της ιστορίας.

  • Ο χρόνος της αφήγησης είναι ο χρόνος που χρειάζεται ο αφηγητής να εξιστορήσει τη διήγησή του π.χ. 51 μέρες στην Ιλιάδα του Ομήρου.
  • Ο χρόνος της ιστορίας είναι το φυσικό χρονικό διάστημα στο οποίο αναφέρεται ο χρόνος της αφήγησης π.χ. 10 χρόνια του Τρωικού πολέμου στην Ιλιάδα.

Προσοχή: Γενικά, έχουμε τρεις χρονικές τοποθετήσεις της αφήγησης σε σχέση με την ιστορία: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Ωστόσο, αναφορικά με τον χρόνο της αφήγησης, συχνά ο αφηγητής μπορεί να παραβιάζει την ομαλή χρονική πορεία, για να γυρίσει προσωρινά στο παρελθόν ή αφηγείται ένα γεγονός που πρόκειται να διαδραματιστεί αργότερα.

Τις παραβιάσεις αυτές τις ονομάζουμε αναχρονίες (που διακρίνονται σε υποκατηγορίες, για παράδειγμα αναλήψεις), για να θυμηθούμε και λίγο τον Genette. Σε αυτό το σημείο, ένας σπουδαστής δημιουργικής γραφής χρειάζεται να μελετήσει δημιουργικά και αναστοχαστικά μέσα από παραδείγματα και ασκήσεις, τις διαφορές αφηγηματικών τρόπων (διάλογος, περιγραφή, κ.α.) και τεχνικών (είδος αφηγητή, εστίασης, κ.α.), τους τρόπους διαμόρφωσης του ρυθμού της αφήγησης («σκηνή», «παύση» κ.α.) και τα χρονικά επίπεδα («υστερόχρονη» αφήγηση, «παρέμβλητη» κ.α.)

Καίρια ερώτηση: Είναι αναγκαίο να μάθει κάποιος τους όρους που μοιάζουν ξύλινοι και δύσχρηστοι, για να βελτιωθεί στη γραφή του;

Είναι σαφές ότι σημαντικότερο είναι να οικειοποιηθεί τις διαδικασίες και τεχνικές που περιγράφουν οι όροι. Άλλωστε, η ορολογία στην επιστήμη χρησιμοποιείται για να διαμορφωθεί ένας κοινός κώδικας ορισμού και προσδιορισμού ενός φαινομένου, προκειμένου να βελτιώσει την εξέλιξη της έρευνας. Προτείνω σε πρώτο επίπεδο να μελετήσετε τι περιγράφουν οι όροι και ασκηθείτε είτε με παραγωγή λόγου είτε με τον εντοπισμό σε άλλα λογοτεχνικά κείμενα, χωρίς να επιμένετε στην αποστήθιση όρων. Το πιθανότερο είναι, πάντως, ότι ακόμα και οι μη σχετικοί με τον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών να βρείτε οικείες κάποιες έννοιες από τα σχολικά σας χρόνια. Υπενθυμίζω, όμως, ότι ο στόχος εδώ δεν είναι να εξεταστείτε σε γραπτές δοκιμασίες σχετικές με το ζήτημα της αφηγηματολογίας, αλλά να μάθετε να αναγνωρίζετε τον τρόπο που δομείται η πλοκή, οι χαρακτήρες, πώς αποτυπώνεται ο φυσικός και κοινωνικός χώρος και παράγεται, κορυφώνεται ή αποκλιμακώνεται η συγκινησιακή φόρτιση.

 

Και συνεχίζουμε με καίρια ζητήματα κάθε συγγραφικής απόπειρας:

δ) Η σχέση του αφηγητή με τα γεγονότα και τα πρόσωπα του έργου

Κάθε λογοτέχνης γράφει, για να «μιλήσει» προφητικά, σαρκαστικά, ρεαλιστικά, υπερρεαλιστικά, με στόμφο ή εκφραστική λιτότητα για πρόσωπα, γεγονότα, σκέψεις και συναισθήματα. Άρα, ο τρόπος που θα πει την ιστορία του, επηρεάζει και την ιστορία του, γι’ αυτό βασική παράμετρος κάθε ειδολογικής κατηγορίας στη λογοτεχνική γραφή είναι η σχέση του αφηγητή/ποιητικού υποκειμένου με την ιστορία. Η σχέση του αφηγητή με την ιστορία είναι καθοριστικής σημασίας για τον τρόπο και τον βαθμό αξιοπιστίας που θέλει ο συγγραφέας να έχει ο αφηγητής του στον αναγνώστη κατά τη διαδικασία της ανάγνωσης ή τον βαθμό που επιθυμεί να τον εμπλέξει στο έργο του.

Έτσι, σε αυτή την επιλογή υποκρύπτεται και η ηθική ποιότητα και διάσταση των μυθοπλαστικών προσώπων, για να αναφερθούμε στην πιο έκδηλη περίπτωση της πεζογραφίας, όπως και η άρρητη, αλλά εναργής επικοινωνία δημιουργού-αναγνώστη περί της αξιοπιστίας της μαρτυρίας. Η ρεαλιστική και μοντερνιστική μυθιστορία ως είδη κρίνονται, για παράδειγμα, από αυτές τις επιλογές σύνδεσης πραγματικότητας χαρακτήρα/πραγματικότητας αναγνώστη, αξιοπιστίας-ειλικρίνειας αφηγητή/συμπάθεια ή κριτική-αμυντική στάση αναγνώστη απέναντί του.

  • Επιστροφή, λοιπόν, στη θεωρία της λογοτεχνίας:

Για να θυμηθούμε το παράδειγμα του ζωγράφου, ας περάσουμε από το σχέδιο στο χρώμα. Κάθε επίδοξος συγγραφέας χρειάζεται να μελετήσει αργά ή γρήγορα στα θεωρητικά εγχειρίδια και στα ίδια τα λογοτεχνικά έργα, τα είδη του αφηγητή, τα αφηγηματικά επίπεδα, τον τρόπο παρουσίασης των προσώπων (άμεση και έμμεση παρουσίαση), τις οπτικές γωνίες εστίασης στην απεικονίζουσα πραγματικότητα, τον τρόπο απόδοσης της εσωτερικής φωνής των προσώπων, τις κατηγορίες των μυθοπλαστικών προσώπων ως προς την ηθική τους υπόσταση και τον βαθμό εξέλιξής τους, τα λογοτεχνικά γένη, τα υποείδη της κάθε κατηγορίας και την εξέλιξή τους στην ιστορία της γραμματολογίας. Επισημαίνω ότι μόνο σταδιακά και μεθοδικά ανακαλύπτει κανείς όλον αυτό τον πλούτο, μέσα από την ίδια την άσκηση της γραφής και όχι με μια απότομη και κοπιώδη αποστήθιση και μελέτη πηγών.

 

Σημείωση: Σε επίπεδο δημιουργικής γραφής, δεν υπάρχουν λανθασμένες και κατάλληλες επιλογές, εκτός και αν ένας δημιουργός επιδιώκει για δικούς τους αισθητικούς λόγους να ανήκει σε συγκεκριμένη σχολή και τεχνοτροπία. Κάθε συγγραφέας για κάθε έργο του επιλέγει ξεχωριστά πώς θα διηγηθεί την ιστορία του και τον βαθμό που θέλει η αφήγησή του να ανταποκρίνεται στην αναγνωστική προσδοκία ή όχι. Πάντως, είναι σημαντικό, αν σκεφτούμε την περίπτωση της πεζογραφίας, να κατανοήσουμε, ότι θεωρείται σπουδαία αρετή ένας χαρακτήρας και μια κατάσταση να μοιάζει φυσική μέσα στη μυθιστορηματική σύμβαση που δημιουργεί το έργο. Έτσι, ακόμα και στο μυθιστόρημα του φανταστικού, όπως στον Άρχοντα των δαχτυλιδιών του Τόλκιν, ο αναγνώστης απολαμβάνει την ανάγνωση, γιατί πείθεται ότι τα πρόσωπα κινούνται φυσικά μέσα στο περιβάλλον που διαμορφώνει ο δημιουργός τους, ακόμα και αν ξέρει ότι δεν ανταποκρίνονται στη δική του πραγματικότητα.

Προτεινόμενη δραστηριότητα: Σκεφτείτε δύο πρόσωπα ως πρωταγωνιστές μιας ιστορίας και φτιάξτε μια λίστα με τα βασικά τους χαρακτηριστικά, επιλέγοντας προσεκτικά βοηθητικά επίθετα που τους περιγράφουν. Στη συνέχεια φτιάξτε μια λίστα με τα χαρακτηριστικά του τόπου και χρόνου που τα εντάσσετε. Σκεφτείτε τα ονόματα, το επάγγελμα, την ηλικία, τον χαρακτήρα, την εθνικότητα, την οικονομική τους κατάσταση. Διαμορφώστε εναλλακτικές επιλογές του τρόπου που συνδέονται αυτά τα πρόσωπα (σύζυγοι, εραστές, γονέας και παιδί, εργοδότης και υπάλληλος). Μπορείτε να εκφράσετε τη γνώμη σας ή τα συναισθήματα αυτών των προσώπων με μορφή ποιήματος ή να γράψετε μια ενιαία ιστορία με μορφή διηγήματος με άξονα κάποια βασικά γεγονότα που εμπλέκουν αυτούς τους χαρακτήρες.

 

  1. Επισημάνσεις με μορφή συμπερασμάτων

Γενικότερα, ένας επίδοξος συγγραφέας οφείλει να έχει μια συνολική ενημέρωση για τα είδη της λογοτεχνικής γραφής, αν και είναι φυσικό και αναμενόμενο να επικεντρωθεί στη μελέτη του είδους που τον εκφράζει περισσότερο, εφόσον είναι σε θέση να έχει διαμορφώσει άποψη ή έχει αποφασίσει εκφραστικά που κινείται. Μια τέτοια παρουσίαση γνωρίζω εξαρχής ότι δεν μπορεί να σας λύσει όλα τα προβλήματα και τις απορίες, αλλά θέλησα με αυτή να εστιάσω, ότι όπως όλες οι τέχνες, έτσι και η λογοτεχνία έχει κανόνες και τη δική της παράδοση/ιστορία, που πρέπει κάποιος να οικειωθεί, για να ξεναγηθεί ή να κατακτήσει τον δημιουργικό λόγο. Επιπρόσθετα, χρειάζεται να κατανοήσει κανείς ότι εφόσον υπάρχουν κανόνες, είναι εφικτό κάποιος να βελτιωθεί. Αναμφίβολα, μέσα από αυτή την προσπάθεια αυτοεξέλιξης και αυτοέκφρασης ένα άτομο θα επιτύχει την ουσιαστική του γνωριμία με ένα σημαντικό κομμάτι της παγκόσμιας κληρονομιάς και του ανθρώπινου πνεύματος και θα ανακαλύψει κλίσεις του ή αθέατες όψεις του εαυτού του, κατά τρόπο που μόνο η τέχνη καταφέρνει να αναδείξει και να φωτίσει.

Ο όγκος των πληροφοριών, ακόμα και αν μοιάζει αποθαρρυντικός, δεν είναι μη προσπελάσιμος, γιατί κάθε εκκολαπτόμενος συγγραφέας που ασκείται μέσα στην ασφάλεια του γραφείου του ή σε ένα πρόγραμμα δημιουργικής γραφής ξεπερνά τις δυσκολίες από τα ίδια τα οφέλη της δημιουργικής έκφρασης. Αυτός είναι ο λόγος που κάποιος ξεκινά τον διάλογό του με την τέχνη, αυτή είναι και η παρηγοριά, το φάρμακο μπροστά σε κάθε δυσκολία, ενδογενή ή εξωγενή. Άλλωστε, κάθε αφορμή ή διαδικασία ενδοσκόπησης και αυτοβελτίωσης μπορεί να είναι μόνο λυτρωτική για όποιον την αποπειράται.

_

γράφει ο Τάσος Μιχαηλίδης

_____

Βιβλιογραφία

Anderson, Linda, Creative Writing, A Workbook with Readings, part 2, Routledge Publications, Oxfordshire, 2009.

Angenot M., Bessière J., Fokkema D., Kushner E, (επιμέλεια), Θεωρία της λογοτεχνίας, Προβλήματα και προοπτικές, μετ. Τιτίκα Δημητρούλα, Gutenberg, Αθήνα, 2010.

Genette, Gérard, Σχήματα III, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, επιμέλεια Ερατοσθένης Καψωμένος, Πατάκης, Αθήνα, 2007.

Palmer, A.J., Writing and Imagery – How to Avoid Writers Block (How to Become an Author), Aber Books, London, 2013.

Stanzel, Franz K., Θεωρία της αφήγησης. Theorie des Erzahlens, μτφρ. Κυριακή Χρυσομάλλη-Heinrich, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1999.

Wayne Booth, The Rhetoric of fiction, University of Chicago Press, Chicago, (2η έκδοση), 2010.

Αναγνωστόπουλος, Βασίλης Δ., Πλατανίτης, Δημήτρης, κ.α., Η τέχνη της μυθοπλασίας και της δημιουργικής γραφής, Επίκεντρο, Αθήνα, 2010.

Ζήρας, Αλέξης, Η τέχνη της γραφής στον 20ο αιώνα, Καστανιώτης, Αθήνα, 2000.

Κάλλερ, Τζόναθαν, Λογοτεχνική θεωρία. Μία συνοπτική εισαγωγή, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2000.

Καψωμένος, Ερατοσθένης Γ., Αφηγηματολογία. Θεωρία και μέθοδοι ανάλυσης της αφηγηματικής πεζογραφίας, Πατάκης (7η έκδοση), Αθήνα, 2010.

Ροντάρι, Τζάνι, Γραμματική της φαντασίας: Εισαγωγή στην τέχνη να επινοείς ιστορίες, μτφρ. Γιώργος Κασαπίδης, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003.

Τραυλού, Πασχαλία, Οι εραστές της γραφής, Ψυχογιός, Αθήνα, 2011.

Τσέχοφ, Άντον, Η τέχνη της γραφής, συμβουλές σε έναν νέο συγγραφέα, μτφρ. Βασίλης Ντινόπουλος, Πατάκης, 2007.

Ακολουθήστε μας

Οι προσφορές των εφημερίδων για το Σαββατοκύριακο 22 – 23 Φεβρουαρίου 2025

Οι προσφορές των εφημερίδων για το Σαββατοκύριακο 22 – 23 Φεβρουαρίου 2025

Real News Καθημερινή Πρώτο Θέμa Το Βήμα της Κυριακής Δώστε μας το email σας και κάθε Παρασκευήθα έχετε στα εισερχόμενά σας τις προσφορές των εφημερίδων (Δεν στέλνουμε ανεπιθύμητη αλληλογραφία ενώ μπορείτε να διαγραφείτε με ένα κλικ και δεν θα...

Ρεαλιστικές και Νατουραλιστικές πτυχές στο διήγημα του Γκυ Ντε Μωπασάν «Το κρεβάτι 29»

Ρεαλιστικές και Νατουραλιστικές πτυχές στο διήγημα του Γκυ Ντε Μωπασάν «Το κρεβάτι 29»

γράφει η Παναγιώτα Μπαϊράμη Οι απόπειρες λογοτεχνικής καταγραφής της κοινωνικής πραγματικότητας της δεύτερης πεντηκονταετίας του 19ου αιώνα αναδεικνύουν στο λογοτεχνικό προσκήνιο το ρεαλισμό ως γενικότερη τάση εκτεινόμενη στο σύνολο της καλλιτεχνικής δημιουργίας και...

Χάμστερ, κλουβί και ρόδα

Χάμστερ, κλουβί και ρόδα

Ένας σοφός είπε κάποτε, πως στην ανθρώπινη κοινωνία θα μπορούσες να παραλληλίσεις τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά με ένα διαφορετικό ζώο. Πόση αλήθεια μπορεί να χωρέσει μέσα σε ένα τόσο μικρό απόφθεγμα και πόσο θα μας βοηθούσε, εάν μπορούσαμε να διακρίνουμε το ζώο πίσω από...

Ακολουθήστε μας στο Google News

Διαβάστε κι αυτά

Χάμστερ, κλουβί και ρόδα

Χάμστερ, κλουβί και ρόδα

Ένας σοφός είπε κάποτε, πως στην ανθρώπινη κοινωνία θα μπορούσες να παραλληλίσεις τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά με ένα διαφορετικό ζώο. Πόση αλήθεια μπορεί να χωρέσει μέσα σε ένα τόσο μικρό απόφθεγμα και πόσο θα μας βοηθούσε, εάν μπορούσαμε να διακρίνουμε το ζώο πίσω από...

Γράψε – σβήσε

Γράψε – σβήσε

Με μολύβι, μου έλεγαν, γράφε! Αν κάνεις έτσι το παραμικρό λάθος, με τη σβήστρα σου μπορείς και να το σβήσεις, χωρίς κανείς να καταλάβει το λάθος σου αυτό. Και έτσι, από μικρή αγάπησα το στυλό.  Φρόντιζα κι έπαιρνα στυλό σε όλα τα χρώματα. Στυλό σε κλασσικό και...

Κριτική του εκπαιδευτικού συστήματος: για το βιβλίο ‘Το σχολείο φυλακή και η ελεύθερη μάθηση’, του Τζων Χολτ

Κριτική του εκπαιδευτικού συστήματος: για το βιβλίο ‘Το σχολείο φυλακή και η ελεύθερη μάθηση’, του Τζων Χολτ

  γράφει ο Μιχάλης Κατσιγιάννης   Κριτική του εκπαιδευτικού συστήματος: για το βιβλίο ‘Τ σχολείο φυλακή και η ελεύθερη μάθηση’, του Τζων Χολτ[1]   Εισαγωγή Ποιος είναι ο ρόλος και η στόχευση της εκπαίδευσης στην κοινωνία μας; Σε τι εξυπηρετεί η υποχρεωτική σχολική...

1 σχόλια

1 Σχόλιο

  1. Θεοδώρα Πετρίδη

    Πολύ ενδιαφέρον και εμπεριστατωμενο το άρθρο σας, κύριε Μιχαηλίδη. Μπορεί κάποιος πραγματικά να εργαστεί για αρκετές ώρες ακολουθώντας τις συμβουλές, αλλά και να διασκεδασει διαβάζοντας το. Το χιούμορ σας κάνει πιο εύπεπτες τις γνώσεις που μοιράζεστε με τους αναγνώστες σας. Εγώ προσωπικά το διασκεδασα πολυ! Βέβαια χρειάζεται να το μελετησει κάποιος πάνω απο μια φορά, όμως ετσι γίνεται πάντα με τα σοβαρά αναγνώσματα, που εχουν πολλά να προσφέρουν, είτε αυτά είναι άρθρα είτε λογοτεχνικα έργα: δεν καταναλωνονται σε μια δόση και γυρνάς ξανά και ξανά σ’αυτα.

    Απάντηση

Υποβολή σχολίου