–

γράφει η Πολυξένη Βακιρλή

–

Οι περιπτώσεις λοιμών γνωστών από την αρχαία Ελληνική γραμματεία για την έκταση και την έντασή τους καθώς και για τις δραματικές συνέπειες στους ανθρώπους της εποχής τους είναι οι εξής:

Ο λοιμός που αναφέρεται στην Ιλιάδα του Ομήρου έχει σαν αιτία την οργή του Απόλλωνα εναντίον των Αχαιών γιατί ο Αγαμέμνονας δεν επέστρεψε στον πατέρα της Χρύση, ιερέα του Απόλλωνα, την κόρη του Χρυσηίδα που την είχε ο ίδιος αιχμάλωτη σαν λάφυρο, παρά τις ικεσίες εκείνου (ραψωδία Α στίχοι 9-12).Η αρρώστια επομένως είναι θεόσταλτη και έχει συγκεκριμένη αιτία: την ασέβεια του κορυφαίου βασιλιά Αγαμέμνονα και την αλαζονική συμπεριφορά απέναντι στον ιερέα του Απόλλωνα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο λοιμός ήρθε στο στρατόπεδο των Αχαιών σαν απρόσμενο και αναπάντεχο γεγονός για να αποκαταστήσει την διασαλευθείσα ηθική τάξη, σύμφωνα με τις αντιλήψεις και το αξιακό σύστημα της Ομηρικής κοινωνίας: η ασέβεια απέναντι στο θεό τιμωρείται κι ας προέρχεται μόνο από τον ηγέτη. Για τις απώλειες των Αχαιών ο Όμηρος αναφέρει: “ολέκοντο δε λαοί” δηλ. πέθαναν πολλοί άνθρωποι. Και βέβαια η υπόθεση συνεχίζεται με την προσπάθεια του βασιλιά να εξιχνιάσει και να εξευμενίσει την οργή του θεού για να έχει κατόπιν την ευνοϊκή του αντιμετώπιση. Κυρίαρχος λοιπόν ο ρόλος των θεών τιμωρών στον Όμηρο όταν πρόκειται για παραβίαση των κανόνων δικαίου.

Μια άλλη περίπτωση είναι ο λοιμός των Θηβών όπως περιγράφεται στην τραγωδία «Οιδίπους τύραννος» του Σοφοκλή, στο προοίμιο στιχ. 22-30.Στην πόλη της Θήβας, σύμφωνα με το μύθο που ανήκει “στον κύκλο των Ατρειδών”, μόλις ανέβηκε στο θρόνο ο νέος βασιλιάς Οιδίποδας, έπεσε λοιμός που είχε συνέπειες και στον άνθρωπο και τη φύση. Απώλειες ανθρώπων αλλά και καταστροφή της καρποφορίας της γης και θάνατος ζώων. Η κατάσταση στη Θήβα ήταν απελπιστική, γι’ αυτό οι γεροντότεροι πολίτες προσέτρεξαν στο νέο βασιλιά και ικετευτικά ζητούσαν να δώσει λύση. Η λύση ήταν να απευθυνθεί η πόλη στο μαντείο των Δελφών για να αποφανθεί ο θεός σχετικά με την αιτία του κακού, πράγμα που ο Οιδίποδας ήδη είχε κάνει. Την απάντηση έφερε στην πόλη ο Κρέοντας, επίσημος απεσταλμένος στο μαντείο και ήταν καταλυτική: Αιτία του λοιμού ήταν η παρουσία ανάμεσά τους ενός μιαρού ανθρώπου, μιάσματος, που έπρεπε να εξολοθρευτεί.

Όπως βέβαια αποδείχτηκε αργότερα το μίασμα θα ήταν ο ίδιος ο βασιλιάς Οιδίποδας που είχε σκοτώσει τον προηγούμενο βασιλιά της Θήβας και φυσικό του πατέρα Λάιο, εν αγνοία του σε μια συμπλοκή με τη βασιλική αποστολή και ενώ επέστρεφαν και οι δυο πλευρές από το μαντείο των Δελφών Δεν θα συνεχίσω όμως με την εξέλιξη ενός από τους πιο γνωστούς και συγκλονιστικούς για την τραγικότητά τους μύθους γιατί δεν είναι αυτό το ζητούμενο αυτής της εργασίας.

Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι και στο μύθο αυτό όπως και στην περίπτωση του λοιμού της Ιλιάδας, ισχύουν τα εξής: Και στις δυο περιπτώσεις η αιτία του λοιμού είναι συνυφασμένη με ένα ανθρώπινο σφάλμα, μια ανήθικη και ασεβή προς το θεό συμπεριφορά, είτε αυτή ήταν εν γνώσει του σφάλλοντος είτε εν αγνοία του. Ο άνθρωπος ενέχεται και ο θεός τιμωρεί ενόχους και αθώους, βασιλιάδες αλλά και πολίτες. Η τιμωρία είναι μαζική και για να σταματήσει το κακό, χρειάζεται να εξευμενιστεί ο θεός αφού οι υπεύθυνοι γι’ αυτό τιμωρηθούν και αποκατασταθεί έτσι η διασαλευθείσα ηθική τάξη πραγμάτων. Τη διεκπεραίωση αυτής της διαδικασίας την αναλαμβάνει ο ηγέτης της πόλης ή του στρατεύματος στην περίπτωση των Αχαιών. Αυτός είναι και ο μοναδικός εγγυητής της λύσης και από αυτόν ζητούν τη λύτρωση οι υπήκοοι. Η δομή της εξουσίας ήταν απόλυτα συγκεντρωτική αλλά και η ψυχολογία του πλήθους ανάλογα διαμορφωμένη ώστε στον ηγέτη και μόνο σ’ αυτόν να προσβλέπει.

Κάτι αντίστοιχο βλέπουμε και στο λοιμό της Αθήνας που θα αναφερθούμε παρακάτω αλλά και στη σύγχρονη μεγάλη πανδημία που βιώνει ο πλανήτης μας, του Covid 19. Οι πολίτες του κράτους συστοιχίζονται πίσω από ην πολιτική τους ηγεσία και συμμορφώνονται με τις διατάξεις της με σκοπό να σωθούν. Με αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι η συσπείρωση γύρω από τον άξιο ηγέτη είναι ελπιδοφόρα και αποτελεσματική αλλά και ταυτόχρονα αναδεικνύει τον κυρίαρχο ρόλο του εθνικού κράτους ως εγγυητή λύσεων σε δραματικά γεγονότα.

Ο λοιμός της αρχαίας Αθήνας ενέσκηψε στην πόλη κατά το Β’ έτος του Πελοποννησιακού πολέμου 430 πχ και κράτησε και το επόμενο έτος, κατά το οποίο έχουμε και το θάνατο του ηγέτη της πόλης Περικλή από τον ίδιο το λοιμό. Ο ιστορικός Θουκυδίδης που ασθένησε και ο ίδιος περιγράφει στο Β’ βιβλίο κεφ.47, με δραματικό τόνο και συγκλονιστικές λεπτομέρειες το λοιμό και τις συνέπειές του σε όλα τα επίπεδα.. Ο λοιμός εδώ δεν ήταν ένα φαινόμενο που γεννήθηκε στην Αθήνα από κάποια αιτία αλλά μετακόμισε από άλλες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου και συγκεκριμένα από την Αιθιοπία, διαδόθηκε στην Ανατολή και έφτασε και στην Αθήνα, κατά το Β’ έτος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο συνωστισμός που παρατηρήθηκε στο άστυ της Αθήνας με την έλευση ως προσφύγων, κατοίκων από τις περιοχές των προαστίων λόγω της λεηλασίας από τους Σπαρτιάτες που είχαν εισβάλει στην πόλη, αποτέλεσε μια σοβαρή αιτία διάδοσης της νόσου που ήταν θανατηφόρα. Έτσι, σε ότι αφορά την προέλευση και τη διάδοση της νόσου, ο Θουκυδίδης με τρόπο ορθολογιστικό προσεγγίζει το θέμα, χωρίς να εμπλέκει τη βούληση του θεού, νοησιαρχικά και καθόλου μεταφυσικά όπως γινεται με τον Όμηρο ή τον Σοφοκλή. Μπορούμε να πούμε ότι με αυτό τον τρόπο τεκμηριώνεται και ο ρεαλισμός της ιστορικής του αφήγησης και η λογοκρατία που είχε αρχίσει να επηρεάζει την αρχαία Ελληνική σκέψη.

Μετά από την λεπτομερή αναφορά στη συμπτωματολογία της ασθένειας, ο ιστορικός παρουσιάζει τις ποικίλες συνέπειές της σε διάφορα επίπεδα. Η περιγραφή των συμπτωμάτων γίνεται με ανατριχιαστική λεπτομέρεια καθώς και η εξέλιξη της νόσου στον ασθενή Εκείνο που είναι συγκλονιστικό κατά τη γνώμη μου, είναι ότι οι βαριά άρρωστοι ένιωθαν μια εσωτερική δίψα και σέρνονταν μέχρι να βρουν μια δημόσια κρήνη για να δροσιστούν με το νερό της. Κι ακόμα ότι πολλοί πέθαιναν μόνοι και αβοήθητοι στα σπίτια τους χωρίς τους συγγενείς τους που φοβούνταν την μόλυνση. Ακόμη ότι δεν υπήρχε αποτελεσματική θεραπεία και όσοι επιζούσαν πίστευαν ότι δεν θα πεθάνουν ποτέ πιά. Οι θάνατοι ήσαν τόσοι πολλοί που δεν είχαν που να θάψουν τους νεκρούς τους γι’ αυτό έχουμε ομαδικούς τάφους. Εικάζεται ότι ο ομαδικός τάφος που βρέθηκε στον Κεραμικό κατά τις εργασίες στη στάση του μετρό, ανήκει σε αυτή την περίπτωση. Είχαμε επίσης και καύσεις νεκρών όπως περιγράφει ο ιστορικός. Το πιο συγκλονιστικό είναι ότι λόγω της σοβαρής μόλυνσης των νεκρών ούτε και τα άγρια ζώα δεν έτρωγαν τα πτώματα κι αν τα έτρωγαν, ψοφούσαν και αυτά.

Αλλά αυτό που έχει ιδιαίτερη αξία είναι να αναφερθούμε στις κοινωνικές, ψυχολογικές και ηθικές συνέπειες του λοιμού στους Αθηναίους της εποχής του. Η κατάσταση της Αθήνας την εποχή αυτή περιγράφεται από τον ιστορικό ως χαώδης και τρομακτική. Απελπισία που έφτανε στο βαθμό της απόγνωσης επικρατούσε στην πόλη καθώς όλοι ένιωθαν ότι απειλούνταν. Ο φόβος που είχε καταλάβει τις ψυχές τους ανέτρεπε κατεστημένες αρχές και αντιλήψεις στην κοινωνική και ηθική σφαίρα των αξιών. Επικράτησε πλήρης απαξίωση και ανυπακοή στους θεϊκούς και ανθρώπινους νόμους και το περί δικαίου αίσθημα διαταράχτηκε. Αναρχία επικράτησε και αταξία μεγάλη σε ότι αφορούσε τα ταφικά έθιμα με τους συγγενείς των νεκρών να ψάχνουν πυρά για να εναποθέσουν προς καύση τους νεκρούς τους ή να τους αφήνουν άταφους όπου έβρισκαν. Ο διαχωρισμός πλουσίων και φτωχών ήρθη αυτόματα με την οικειοποίηση των περιουσιών των πρώτων από τους δεύτερους και την ερήμωση των οικιών τους. Η διάκριση των ανθρώπων σε δικαίους και αδίκους έπαψε να ισχύει και η ευσέβεια αντικαταστάθηκε γρήγορα από την ασέβεια με το σκεπτικό ότι ο θάνατος δεν έκανε διακρίσεις και ότι η τιμωρία ήταν η ίδια απέναντι σε όλους ή ότι θα ήταν αδύνατη εφόσον δεν θα συνεχιζόταν η ζωή τους. Το φαινόμενο του αμοραλισμού και του αναθεωρητισμού των αξιών της ζωής ήταν καταλυτικό. Η θεοποίηση των απολαύσεων της στιγμής και η φιληδονία πήρε τη θέση ευγενών σκοπών που υποχώρησαν πάραυτα λόγω του ευμετάβολου της τύχης, του εφήμερου της ζωής και του απροσδόκητου του θανάτου. Αναλώσιμο αγαθό θεωρήθηκε επομένως ο βίος τους και το μέλλον έμοιαζε ανύπαρκτο μπροστά στο βασανιστικό παρόν. Με αυτόν τον τρόπο οδηγήθηκε η κοινωνία σε μηδενιστική θεώρηση των πάντων και επικράτησε ο αριβισμός και η ανομία στις ανθρώπινες σχέσεις.

Καταστροφικό λοιπόν ήταν το έργο του λοιμού για τον οποίο υπήρχε ένας προφητικός στίχος που τον θυμούνταν πολλοί στη διάρκειά του: ¨”Θα έρθει Δωρικός πόλεμος και λοιμός μαζί μ’ αυτόν”. Για την μεγάλη αυτή καταστροφή οι Αθηναίοι επέρριπταν ευθύνες στον Περικλή τις οποίες προσπάθησε να αποσείσει στον τελευταίο δημόσιο δραματικό του λόγο, πριν να πέσει και ο ίδιος θύμα του φονικού λοιμού το 429 πχ.

Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά την περιγραφή του Θουκυδίδη, θα βρούμε στοιχεία ομοιότητας με τη σημερινή πανδημία του Covid 19 κυρίως σε ό,τι αφορά τη συμπτωματολογία της νόσου αλλά και τις ψυχολογικές συνέπειές της που ήδη άρχισαν να διαφαίνονται Κάθε μεγάλη κρίση στη γη επιφέρει αναταράξεις και αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τα πράγματα. Όλοι οι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα. Νέα ρεύματα στον τρόπο σκέψης γεννιούνται καθώς τα παλιά υποχωρούν και οι αξίες αναθεωρούνται. Οι ανθρώπινες σχέσεις δοκιμάζονται όπως και οι αντοχές των κοινωνιών. Οι διανοητές πιστεύουν πως μετά από μεγάλα καταστροφικά, ο άνθρωπος χαράσσει νέους δρόμους αυτοβελτίωσης σε όλα τα επίπεδα γιατί η ανθρώπινη οντότητα έχει τις δυνατότητες να βιώνει την ευτυχία μετά από ανείπωτη δυστυχία. Με αυτό το σκεπτικό, θέλω να πιστεύω πως ο κόσμος που θα προκύψει μετά από αυτή την δοκιμασία της πανδημίας θα είναι εμφανώς καλύτερος από τον προηγούμενο.