Τζέιμς Ράιτ
Vakxikon
ISBN: 978-618-5144-76-0

Ο James Wright καταγράφεται από τους κριτικούς ως ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Αμερικανούς ποιητές· διακρίθηκε για την εμμονή του να πειραματίζεται με τη γλώσσα και το ύφος. Το ποιητικό του έργο του ως τεχνίτη της νέας ποιητικής γλώσσας, είναι αντιπροσωπευτικό μιας εποχής συνεχών πειραματισμών στην αμερικανική ποίηση.

Και για αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία η νέα μεταφραστική έκδοση της ανθολογίας «ηλιοθεραπεία στο σούρουπο» (vakxikon, 2016) από την Μαρία Κατσοπούλου[1]. Άλλωστε, όπως έχει γραφτεί, διαβάζοντας τα ποιήματά του είναι σαν να διαβάζει κανείς την ιστορία της σύγχρονης αμερικανικής ποίησης. Η ποιητική εξέλιξη του Wright είναι ανάλογη της εξέλιξης και των μετασχηματισμών της αμερικανικής ποίησης, καθώς διακρίνεται μία τάση απομάκρυνσης από τη ρητορική, τη μετρική, από την ομοιοκαταληξία και το ρυθμό φέρνοντας την ποίηση πιο κοντά στον καθημερινό λόγο.

Καλωσορίστηκε ως ένας εκ των ποιητών που έφεραν τη συναισθηματική φαντασία[2].Παρά τους συνεχείς πειραματισμούς του στη γλώσσα και το ύφος, η θεματική του παρέμεινε λίγο-πολύ σταθερή. Η μοναξιά και η απομόνωση είναι τα βασικά του θέματα. Η μοναξιά στο έργο του είναι μία αφηρημένη λέξη με κοινωνική διάσταση, μακριά από την εγωκεντρική ψυχογράφηση που επιφανειακά αποκαλύπτει η πρωτοενική διατύπωση.

Το επίκεντρο της θεματικής του, λοιπόν, ξεπερνά την ατομική ψυχολογία και κινείται σε ένα πεδίο διαίρεσης μεταξύ φυσικού και τεχνητού.  Άλλωστε, πρόκειται για την εποχή της μεταπολεμικής εκβιομηχάνισης και του καταναλωτισμού, μία μόλις δεκαετία μετά την χρήση της πυρηνικής βόμβας. Πυρήνας της ποιητικής του είναι η αντικρουόμενη παρουσία των αντίθετων δυνατοτήτων. Εξάλλου, η γενέτειρά του ήταν μία περιοχή που συνδύαζε την ομορφιά του φυσικού τοπίου με τη βιομηχανική καταστροφή της γης.

 Έτσι, καταγράφεται ένας ποιητικός δυϊσμός ανάμεσα στην πρωτοπρόσωπη έκφραση και την κοινωνική προσέγγιση της αποξένωσης. Όπως σχολίασε ο James Saye ο θάνατος και η μοναξιά στην ποιητική του Wright ταυτίζονται με τους κοινωνικά απόκληρους, εγκληματίες, πόρνες, μεθυσμένους, με τα κοινωνικά απόβλητα. Στα ποιήματα του Wright αυτοί οι άνθρωποι είναι σχεδόν πάντα μόνοι και καταραμένοι. 

Μετεξελίσσεται σε ποιητή των καταπιεσμένων στο μυαλό και το σώμα, των ναυαγών της κοινωνίας, τα συνηθισμένα θύματα που παγιδεύονται στους φτωχούς δρόμους. Όπως και ο Walt Whitman συμπάσχει με τα πλήθη εκφράζοντας την κενότητα του απλού ανθρώπου μπροστά στη μοίρα του. Η ποίησή του είναι κατεξοχήν εικονοπλαστική με έντονα στοιχεία λυρισμού. Τα θέματά του είναι τα -φυσικά κι ανθρώπινα- θύματα μίας φαύλης κοινωνίας που παραμένει σταθερή. Το καταδικασμένο, το χαμένο, το παραμορφωμένο, το αγαπημένο, οι ένοχοι Αμερικανοί στα ποιήματα του διαπερνούν τις στροφές του ως παρουσίες^[3].

Οι πρώτες ποιητικές συλλογές κινούνται στο λογοτεχνικό ύφος της εποχής του, με αυστηρά μοτίβα, πνευματώδη και ειρωνικό τόνο, ενσωματώνοντας μία ρητορική σκεύη. Το εικονιστικό στοιχείο είναι κυρίαρχο. Η πρώτη του συλλογή, «το πράσινο τείχος», είναι εικαστική με έντονο το στοιχείο της λυρικότητας. Διάχυτο είναι το αίσθημα της αισιοδοξίας που αισθητοποιείται συχνά μέσα από τη χαρακτηριστική φωτεινότητα του χώρου. Το φυσικό τοπίο και οι σταθερά εξωτερικοί χώροι αποτυπώνονται σε κάθε ποιητικό κάδρο με μία αξιοσημείωτη παραστατικότητα ενισχύεται από τη διαρκή κινητικότητα.

Η συλλογή «άγιος Ιούδας» είναι η πιο ώριμη, επεκτείνοντας την εικονοπλασία σε μία -επιφανειακά- προσωπική εκδοχή. Η ποίησή του γίνεται πιο απαισιόδοξη με επέκταση της αυτοαναφορικής έκφρασης. Εκφράζεται ένα αίσθημα εγκατάλειψης και μία βαθιά μελαγχολία. Ο προηγούμενος λυρισμός του γίνεται πεσιμισμός και ο χώρος τους λιγότερο φωτεινός και πένθιμος. Ταυτόχρονα όμως η εκφραστική του εμπλουτίζεται από μεταφορές με υπερρεαλιστικές ρίζες που ενισχύουν το εικαστικό αποτέλεσμα το οποίο συμπλέει με το βασικό συναίσθημα.

Η απομάκρυνση του Wright από τις παραδοσιακές μορφές στο στίχο και η μεταμοντέρνα καινοτομία του, αποκρυπτογραφείται από την επίδραση της “βαθιάς εικόνας” της ποίησης του Robert Bly και των ισπανικών υπερρεαλιστών. Έτσι, η ποίησή του εμφανίζεται ακανόνιστη και διαζευκτική, συγκεντρωμένη σε ένα κοινό κέντρο με ενοποιητική τεχνική[4].

 «Το κλαδί δεν θα σπάσει» αποτέλεσε καμπή στην ποιητική του πορεία. Για διάφορους λόγους ο ποιητής, ωστόσο, αισθάνονταν ότι η προηγούμενη ποιητική προσέγγιση ήταν εγκλωβισμένη σε νόρμες· θεωρούσε ότι ο διανοητικισμός (intellectualism) και o φορμαλισμός δεν άγγιζαν το κοινό. Έτσι, άνοιξε τη δεύτερη φάση του. Η αλλαγή στη θεματική του είναι ανεπαίσθητη, αλλά όχι και στο ύφος.

Είναι φανερή η πίστη του ποιητή ότι η φύση θα αντέξει και θα συνεχίσει να στηρίζει τον άνθρωπο, ενώ ταυτόχρονα εμφάνισε μεγάλη εξέλιξη στην τεχνική αρτιότητα και την άνθηση των εικόνων. Η ποίησή του μιλάει απλά, με “χαλαρές αναπνοές”, απευθείας από την ίδια την καρδιά. Υφολογικά ο τόνος του γίνεται πιο προσωπικός επιμένοντας στη μοναξιά, στην απελπισία και την απώλεια. 

Η εικαστική του, πιο λιτή και πιο σουρεαλιστική, αναδύει έναν ιδιαίτερο λυρισμό. Η εικονοπλασία του αποκτά μία υπαρξιακή διάσταση μέσα από έναν έντεχνο αυθορμητισμό. Κοινωνικά στιγμιότυπα διανθίζουν το καναβάτσο μέσα σε μία ελεγχόμενη συνειρμικότητα που συμβάλλει στον έλεγχο της συναισθηματικής έντασης των συνθέσεων. Κοινωνικά στιγμιότυπα διανθίζουν το καναβάτσο του μέσα σε μία ελεγχόμενη συνειρμικότητα που συμβάλλει στον έλεγχο της συναισθηματικής έντασης των συνθέσεων.

Στη συλλογή «ας μαζευτούμε στο ποτάμι» η ποίησή του γίνεται πιο προσωπική. Το νέο έργο αποκαλύπτει τον αρνητισμό του νέου οράματος του σε ακραίο σημείο, ανοίγοντας μια τρίτη φάση. Φαίνεται σχεδόν σαν ο ποιητής να άρχισε να ακούει την καρδιά του χωρίς αυτοσυγκράτηση. Το ποιητικό βιβλίο είναι μια συλλογή από μονολόγους και πορτρέτα ανθρώπων διάσπαρτα στον κόσμο. Η κοινωνική οπτική του οξύνεται με μία ισχυρή ευαισθησία προς το συνάνθρωπο.

Η συναισθηματική ερήμωση των ποιημάτων είναι τόσο έντονη ώστε να χαρακτηριστεί από πολλούς κριτικούς ως επώδυνη. Ο πόνος προέρχεται από την ξεχωριστή ικανότητα Wright να δημιουργεί θρυμματισμένες εικόνες για τους “φτωχούς που ξεβράστηκαν από το χειμώνα του Σικάγο“. Το βιβλίο κινείται σε ένα επίπεδο αδυσώπητης αποκάλυψης του πόνου, παρέχοντας όμως ένα είδος ανακούφισης. Η ποίηση του Wright διαπερνά πολλές φορές την καρδιά της απελπισίας και εγκαθιστά εκεί την δική του αγωνία.

Χαρακτηριστική στη συλλογή αυτή είναι η διαύγεια, η ακρίβεια, η συναισθηματική ισορροπία στην ποιητική ένταση και η φαντασία του ποιητή. Μία συνειρμική κίνηση διακρίνεται στη στιχουργική του. Συμβολισμοί και αλληγορίες διαπερνούν την ποιητική του.

Σε έναν αιώνα που χαρακτηρίζεται από άγχος στην ποίηση, σε μία Αμερική όπου τη μεγαλύτερη επιρροή άσκησε το ποίημα Έρημη χώρα (1922), το όραμα του Wright φαίνεται ασυνήθιστα δυσοίωνο. Η απαισιοδοξία του, ωστόσο, αντισταθμίζεται από μια βαθιά συμπόνια για τα θνητά όντα που πάντα τίθεται στο επίκεντρο της ποιητικής του.

______________
[1] Πρόκειται για τη μοναδική αυτοτελή δημοσίευση ποιημάτων του σημαντικού Αμερικανού στην ελληνική, με τη συγκατάθεση του εκδοτικού οίκου Wesleyan University Press.
[2] Ronald Moran & George Lensing, The Emotive Imagination: A New Departure in American Poetry, The Southern Review, Vol III, New Series, No. 1, January 1967, pp. 51-67.
[3] Daniel G. Hoffman, Between New Voice and Old Master, The Sewanee Review, Vol. LXVIII, Νο 4, Oct-Nov 1960, pp . 43-45.
[4] Walter Kalaidjian, Many of Our Waters: The Poetry of James Wright, Boundary 2, Vol. IX, Νο 2, winter 1981, pp. 101 – 21.