–

γράφει η Γεωργία Βασιλειάδου

Η συλλογή του Charles Baudelaire «Les fleurs du mal» (Τα Άνθη του Κακού), αποτελούμενο αρχικά από εκατό έμμετρα ποιήματα, θεωρείται σήμερα ένα κλασικό έργο, ένα αριστούργημα, κατά τους ειδικούς, της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, που εξακολουθεί να προσελκύει το ενδιαφέρον και να εμπνέει συγγραφείς της εποχής μας, παρά το γεγονός ότι η λογοτεχνική του αξία δεν αναγνωρίστηκε εξαρχής και σε ανάλογο βαθμό κατά τη διάρκεια ζωής του ποιητή.

O Charles Baudelaire ανήκει στην ομάδα των ποιητών που ο Paul Verlaine της έδωσε το όνομα «καταραμένοι» (1884) και την οποία συγκροτούν μεταξύ άλλων οι Arthur Rimbaud και Stéphane Mallarmé. Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ κάποιο είδος «σέκτας» ή οργάνωσης μεταξύ αυτών των ποιητών. Η ομαδοποίησή τους κατ’ αυτόν τον τρόπο έγινε σε θεωρητικό επίπεδο, αν και οι Verlaine και Rimbaud είχαν προσωπικές σχέσεις και ανταλλαγή αλληλογραφίας. Οι καταραμένοι ποιητές θεωρούνται αντικομφορμιστές, σκοτεινοί και αποκλεισμένοι/έκπτωτοι από το κοινωνικό τους περιβάλλον. O Baudelaire, ειδικότερα, ήταν τοξικομανής και αλκοολικός και αν και προερχόταν από πλούσια οικογένεια διατηρούσε το στίγμα της ανικανότητας να διαχειριστεί σωστά την οικογενειακή του περιουσία, αφού ζούσε ως «flaneur[1]» (περιπλανώμενος) και δανδής.

Ο Baudelaire γράφει κατά την εποχή που επικρατεί στη Γαλλία το ρεύμα του ρομαντισμού, αλλά απομακρύνεται από αυτό και στρέφεται στον μοντερνισμό και τον συμβολισμό που ανέτρεψαν τα λογοτεχνικά δεδομένα της εποχής. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το έργο του επικρίθηκε αρχικά από ορισμένες εφημερίδες, την εκκλησία και κάποιους θεωρητικούς της λογοτεχνίας. Ωστόσο, μεγάλοι συγγραφείς και ποιητές της εποχής, όπως ο Victor Hugo ή ο Théophile Gautier, εξέφρασαν αμέσως και απερίφραστα τον θαυμασμό και την υποστήριξή τους στον Baudelaire και το πολύκροτο έργο του «Les fleurs du mal».

Στην πρώτη έκδοση της ποιητικής αυτής συλλογής (1857) η απόρριψη της ηθικής, η προσέγγιση του «κακού», η ανάδειξη των ανθρώπων του περιθωρίου και το όραμα ενός ποιητή που «πλήττει» (spleen) ταράσσουν τα φιλήσυχα νερά της υποκριτικής γαλλικής κοινωνίας. Η περιγραφή αυτής της «σκανδαλώδους» και παραβατικής συμπεριφοράς από τον Baudelaire γίνεται αντικείμενο λογοκρισίας κατόπιν σχετικής δικαστικής απόφασης στην οποία διατυπώνεται το εξής σκεπτικό:

«Λαμβάνοντας υπόψιν το λάθος του ποιητή προς τον στόχο που ήθελε να πετύχει και στον δρόμο που ακολούθησε, όποια προσπάθεια στυλ και αν έχει κάνει, όποια κατηγορία προηγείται ή ακολουθεί τα ποιήματά του, δεν αρκεί για να ανατρέψει το διαβρωτικό αποτέλεσμα των εικόνων που παρουσιάζει στον αναγνώστη και οι οποίες στα επίδικα κομμάτια οδηγούν αναγκαστικά στη διέγερση των αισθήσεων μέσω ενός χυδαίου ρεαλισμού που προσβάλλει τη σεμνότητα[2]».

Συγκεκριμένα, τα «ένοχα» ποιήματα που εντοπίστηκαν είναι τα ακόλουθα:

• «Τα στολίδια» (ποίημα αρ. 20), επειδή θεωρήθηκε ότι περιγράφει μια γυμνή γυναίκα να δοκιμάζει πόζες μπροστά στον γοητευμένο εραστή της^.
• «Sed non satiata» (ποίημα αρ. 24), επειδή μιλάει για μια γριούλα που ρίχνει πάρα πολλές φλόγες και που, όπως η Στύγα, δεν μπορεί να την αγκαλιάσουν εννιά φορές^.
• «Η Λήθη» (ποίημα αρ. 30), επειδή θεωρήθηκε ότι μιλάει για μια τρελή Παναγία, της οποίας η φούστα και ο κοφτερός λαιμός με τα γοητευτικά άκρα χύνουν τη Λήθη (ωστόσο πουθενά στο ποίημα δεν αναφέρεται η Παναγία, πρόκειται για άλλο ποίημα που ανήκει στον Rimbaud)^.
• «Σε κάποια πολύ εύθυμη» (ποίημα αρ. 39) επειδή μιλάει για μια πολύ εύθυμη γυναίκα, της οποίας ο εραστής τιμωρεί τη χαρούμενη σάρκα της, ανοίγοντάς της νέα χείλη^.
• «Τ’ ωραίο καράβι» (ποίημα αρ. 48) επειδή μιλάει για ένα πανέμορφο καράβι, όπου η γυναίκα απεικονίζεται με θριαμβευτικό, προκλητικό λαιμό, ασπίδα οπλισμένη με ρόδινες ακίδες^.
• «Σε μια ζητιάνα κοκκινομάλλα» (ποίημα αρ. 63) στο οποίο παρουσιάζεται μια κοκκινομάλλα ζητιάνα, της οποίας οι άσχημα δεμένοι κόμποι της αποκαλύπτουν το ολοκαίνουργιο στήθος της και της οποίας τα μπράτσα είναι φτιαγμένα να προσεύχονται^.
• «Η Λέσβος» (ποίημα αρ. 80) το οποίο αναφέρεται στη Λέσβο, όπου κορίτσια με γλυκά μάτια και με τα ερωτικά τους σώματα χαϊδεύουν τους ώριμους καρπούς της ευγένειάς τους^.
• «Κολασμένες γυναίκες» (ποιήματα αρ. 81 και 82) επειδή αναφέρεται σε καταραμένες γυναίκες ή φυλές^.
• «Οι μεταμορφώσεις της αιματορουφήχτρας» (ποίημα αρ. 87) επειδή μιλάει για μία γυναίκα βαμπίρ που πνίγει έναν άντρα στα βελούδινα χέρια της, δαγκώνοντας το στήθος του, σε σημείο που οι ανήμποροι άγγελοι θα καταδικάζονταν για εκείνη.
• Επίσης, τα ποιήματα: Η άρνηση του Αγίου Πέτρου, Άβελ και Κάιν, Οι λιτανείες του Σατανά και Το Κρασί του Δολοφόνου από άποψη θρησκευτικής ηθικής.

Ο Baudelaire και οι εκδότες του υποχρεώνονται να πληρώσουν το βαρύ για την εποχή πρόστιμο των 100 φράγκων ο καθένας λόγω διάπραξης των αδικημάτων της προσβολής της δημοσίας αιδούς και των χρηστών ηθών («délit d’outrage à la morale publique et aux bonnes mœurs») και της προσβολής της θρησκευτικής ηθικής («outrage à la morale religieuse»). Επ’ αυτού, ο Baudelaire, που είχε πλήρη επίγνωση της τέχνης του, έγραψε με ύφος άκρως ειρωνικό: «δεν έχω κανένα λόγο να είμαι ευχαριστημένος απ’ αυτήν την εξαιρετική  επιείκεια που ενοχοποιεί μόνο 13 από τα 100 [ποιήματα]. Η επιείκεια αυτή με λυπεί αφάνταστα[3]».

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1861, κυκλοφορεί η δεύτερη έκδοση του βιβλίου που λόγω ακριβώς αυτής της αναταραχής που προκλήθηκε έγινε εκδοτική επιτυχία αν και τα επίμαχα ποιήματα είχαν αφαιρεθεί σε συμμόρφωση προς τη δικαστική απόφαση. Η αποκατάσταση του αρχικού έργου του Baudelaire έρχεται μετά τον θάνατό του, το 1868, όταν η φήμη και η λογοτεχνική του αξία έχουν παγιωθεί, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να δικαιολογηθεί πλέον η (παράλογη) λογοκρισία του βιβλίου του. Ωστόσο, η δικαίωση αυτή καθ’ εαυτή του ποιητή και μαζί της ο εξαγνισμός της γαλλικής δικαιοσύνης λαμβάνει χώρα σχεδόν έναν αιώνα μετά την έκδοση της θεωρούμενης σήμερα ντροπιαστικής[4] εκείνης δικαστικής απόφασης, δηλαδή το 1949[5] , οπότε το Ακυρωτικό Δικαστήριο της Γαλλίας έκρινε εκ νέου ότι: «αν και ορισμένα ποιήματα μπορούσαν, λόγω της πρωτοτυπίας τους, να ανησυχήσουν κάποια πνεύματα κατά την εποχή της πρώτης δημοσίευσης των “Ανθών του Κακού” και να θεωρηθούν από τους αρχικούς δικαστές ως προσβλητικά για τα χρηστά ήθη, μια τέτοια εκτίμηση αποδίδεται μόνο στη ρεαλιστική ερμηνεία αυτών των ποιημάτων, παραμελώντας το συμβολικό τους νόημα και μια τέτοια εκτίμηση έχει αποδειχθεί αυθαίρετη[6]». Κατά τη σταθερή άποψη του Baudelaire που φαίνεται να έλαβε υπόψη του το Ακυρωτικό «ένα βιβλίο πρέπει να κρίνεται στο σύνολό του[7]» πόσο μάλλον μια ποιητική συλλογή που κάθε άλλο παρά τυχαία επιλογή τυχαίων ποιημάτων δεν είναι, αλλά, αντιθέτως, λειτουργεί ως ένα «τέλειο σύνολο».

***

Σημείωση: Η λογοκρισία, όπως στην περίπτωση του Baudelaire, συνιστά σήμερα μη νόμιμο περιορισμό του θεμελιώδους δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης που προστατεύεται στο Σύνταγμά μας (άρθρο 14 παρ. 1), αλλά και σε ευρωπαϊκό (άρθρο 11 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) και διεθνές επίπεδο (άρθρο 9 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων).

_____

[1] Ο «flaneur» αποτέλεσε κεντρική ιδέα στην ποίηση του Baudelaire.

[2] «Attendu que l’erreur du poète dans le but qu’il voulait atteindre et dans la route qu’il a suivie, quelque effort de style qu’il ait pu faire, quel que soit le blâme qui précède ou qui suit ses peintures, ne saurait détruire l’effet funeste des tableaux qu’il présente au lecteur, et qui, dans les pièces incriminées, conduisent nécessairement à l’excitation des sens par un réalisme grossier et offensant pour la pudeur». Πηγή: https://www.france-pittoresque.com/spip.php?article3664.

[3] Ch. Baudelaire, “Σημειώσεις και στοιχεία για τη δικηγόρο μου”, Τα Άνθη του Κακού, εκδ. γράμματα, 2009 (μτφ. Γ. Σημηριώτης).

[4] Σημειώνεται ότι η ελευθερία της έκφρασης συμπεριλήφθηκε στο άρθρο 11 της γαλλικής Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, στο πλαίσιο της Γαλλικής Επανάστασης το 1789.

[5] Πηγή: http://www.justice.gouv.fr/histoire-et-patrimoine-10050/proces-historiques-10411/les-fleurs-du-mal-ou-loutrage-a-la-morale-publique-33432.html.

[6] «que si certaines peintures ont pu, par leur originalité, alarmer quelques esprits à l’époque de la première publication des « Fleurs du Mal » et apparaître aux permiers juges comme offensant les bonnes mœurs, une telle appréciation ne s’attachant qu’à l’interprétation réaliste de ces poèmes et négligeant leur sens symbolique, s’est révélée de caractère arbitraire». Πηγή: https://ledroitcriminel.fr/le_phenomene_criminel/crimes_et_proces_celebres/baudelaire.htm#:~:text=%2D%20Casse%20et%20annule%20le%20jugement,leur%20m%C3%A9moire%20de%20la%20condamnation..

[7] Ch. Baudelaire, ό.π.